Η φροντίδα του γονέα που μεγαλώνει είναι μια πλούσια σε συναισθήματα περίοδος με σημαντικές, όμως, δυσκολίες. Η σχέση γονέα και παιδιού, όταν ο γονέας διανύει την πιο ώριμη φάση της ζωής του, είναι πολλές φορές αντανάκλαση της σχέσης που προϋπήρχε. Τι γίνεται, όμως, όταν η προϋπάρχουσα αυτή σχέση ήταν δύσκολη ή ανύπαρκτη;
Οι οικογενειακές σχέσεις αποτελούν τον φάρο όλων των υπολοίπων σχέσεων στη μετέπειτα ζωή μας. Αφήνουν μόνιμα σημάδια και, άλλοτε μας βοηθούν να ακολουθήσουμε τον δρόμο μας , άλλοτε χαράζουν βαθιές πληγές. Φανταστείτε πόσο δύσκολο είναι να ξαναδιαπραγματευτείς τη δύσκολη σχέση με τους γονείς σου, όταν εκείνοι είναι πια σε μια μεγαλύτερη ηλικία. Ο ψυχικός πόνος και ο θυμός είναι έντονος και πολύ ζωντανός. Συχνά, σε αυτές τις περιπτώσεις η σχέση γονέα – παιδιού χαρακτηριζόταν στο παρελθόν κυρίως από εξουσία και έλεγχο και όχι από αισθήματα φιλίας και οικειότητας. Ήταν σχέσεις, όπου δεν υπήρχε διασκέδαση και παιχνίδι, παρά μονάχα κανόνες και «πρέπει». Σε τέτοιες, λοιπόν, σχέσεις είναι πολύ δύσκολο να προσπεραστούν τα εμπόδια και τα τείχη που έχουν χτιστεί από χρόνια, ώστε να υπάρξει η σύνδεση , η εγγύτητα και η οικειότητα που επιθυμούν και τα δύο μέλη σε αυτή την πιο ώριμη φάση. Τι συμβαίνει, όταν δεν μπορούμε να διαχειριστούμε τη σχέση με τους γονείς μας; Τι επιπτώσεις έχει στην υγεία και τη ζωή μας; Πώς μπορούν να επουλωθούν τα τραύματα και να γκρεμιστούν τα τείχη;
Για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε αυτό το τόσο ευαίσθητο θέμα, θα χρειαστεί να επιστρέψουμε στο παρελθόν και να αναζητήσουμε εκεί τις ψυχολογικές διεργασίες, που καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό την γονική σχέση, την προσωπικότητά μας και φυσικά την ψυχική μας υγεία. Στην ψυχολογία αυτές οι ψυχολογικές διεργασίες ανάμεσα στον γονέα και το παιδί κατά τα πρώτα χρόνια της ανάπτυξής του, η επικοινωνία και η σχέση που δημιουργείται είναι γνωστή με τον όρο «συναισθηματικός δεσμός» (attachment).
Το είδος και η σχέση του συναισθηματικού δεσμού, λοιπόν, που δημιουργεί ο γονέας με το παιδί καθ΄ όλη τη διάρκεια της ανάπτυξης του δεύτερου (από τη γέννηση έως και την εφηβεία αλλά και έπειτα) επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την σχέση που έχουν στην μέση αλλά και στην τρίτη ηλικία του γονέα.
Τι είναι ο συναισθηματικός δεσμός;
Οι πρωταρχικοί δεσμοί με τα πρόσωπα φροντίδας ενός παιδιού είναι καθοριστικής σημασίας για την ψυχική εξέλιξη του ατόμου. Tα μωρά μαθαίνουν να εμπιστεύονται τους άλλους και αναπτύσσονται υγιώς, όταν οι ανάγκες τους εκπληρώνονται συστηματικά από όποιον τα φροντίζει στην αρχή της ζωής τους. Τα παιδιά, που δε βιώνουν ποτέ αυτόν τον ασφαλή δεσμό στην αρχή της ζωής τους, δε μαθαίνουν να δημιουργούν υγιείς δεσμούς στην υπόλοιπη ζωή τους. Υποφέρουν από ανασφάλεια, έλλειψη ενσυναίσθησης και, σε κάποιες περιπτώσεις, από θυμό και συναισθηματικές διαταραχές. Ο συναισθηματικός δεσμός με τους γονείς, παρόλο που αλλάζει με την πάροδο των ετών, παραμένει σημαντικός σε όλη τη διάρκεια της ζωής. Έτσι, τα συναισθήματα οικειότητας και αποδοχής, που βίωσε κάποιος ως παιδί στη σχέση του με τον γονέα, επηρεάζουν την ποιότητα της σχέσης του, ως ενηλίκου πια, με τον ηλικιωμένο γονέα. Αντιθέτως, συναισθήματα απόρριψης , εγκατάλειψης και απόστασης στη σχέση γονέα – παιδιού στο παρελθόν είναι πιθανόν να διαμορφώσουν μια ενήλικη σχέση, όπου υπάρχει αμφιθυμία, απόσταση και, συχνά, θυμός απέναντι στον ηλικιωμένο γονέα.
Συναισθηματικός δεσμός και τρίτη ηλικία
Το μεγάλωμα των ηλικιωμένων, πια, γονέων μοιάζει συχνά σαν ένα καθρέφτισμα των σχέσεων του παρελθόντος. Η τρίτη ηλικία είναι η περίοδος, όπου η ανάγκη για φροντίδα συχνά αλλάζει κατεύθυνση. Είναι η περίοδος, όπου η υγεία των ανθρώπων επιδεινώνεται, το φυσικό γήρας επηρεάζει το άτομο, ενώ χρόνια προβλήματα, σωματικά και ψυχικά, κάνουν την εμφάνισή τους. Το άτομο έρχεται αντιμέτωπο και με τις αδύναμες πλευρές του. Τα παιδιά εμπλέκονται με ποικίλους τρόπους σε αυτές τις αλλαγές. Τα ενήλικα, πλέον, παιδιά επηρεάζονται σε σημαντικό βαθμό από την αλλαγή στην γονική ισορροπία. Νιώθουν ότι οι γονείς τούς έχουν περισσότερο ανάγκη και σκέψεις, φόβοι και αγωνίες τους κατακλύζουν. Συχνά, χρειάζεται να ληφθούν σημαντικές αποφάσεις, οι οποίες επηρεάζουν και τις δικές τους ζωές, από θέματα υγείας και οικονομικά μέχρι αποφάσεις για τη φροντίδα γονέων, που δεν αυτοεξυπηρετούνται πια. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι στενές οικογενειακές σχέσεις βοηθούν στη λήψη των αποφάσεων και μαλακώνουν το βάρος της φροντίδας του ηλικιωμένου γονέα. Σύμφωνα με έρευνες οι ενήλικες, που αποφασίζουν να φροντίσουν έναν ηλικιωμένο γονέα είναι περισσότερο ψυχικά έτοιμοι να αντιμετωπίσουν τις αλλαγές που φέρνει το γήρας. Επίσης έχουν περισσότερη συναισθηματική ανθεκτικότητα (resilience), όταν στο παρελθόν ως παιδιά μοιράζονταν συναισθήματα οικειότητας, εγγύτητας και ζεστασιάς με τον γονέα τους.
Ο κάθε άνθρωπος, όμως, δημιουργεί τελείως ξεχωριστές σχέσεις με τους γονείς του. Κάθε οικογένεια έχει τη δική της διαγενεακή ιστορία, που σημαίνει ότι κάθε γονέας υπήρξε κάποτε και ένα παιδί που είτε φροντίστηκε συναισθηματικά , είτε όχι. Για τους ενήλικες, που ως παιδιά είτε δεν συντηρούσαν σχέσεις συναισθηματικής τρυφερότητας με τους γονείς τους, είτε μοιράζονταν διαμάχες, είτε είχαν αναλάβει γονεϊκό ρόλο ως παιδιά (γονεοποιημένο παιδί), είτε ακόμη διατηρούν εκκρεμείς συναισθηματικές μισοτελειωμένες υποθέσεις από την παιδική και εφηβική τους ηλικία, η σχέση τους με τους ηλικιωμένους πια γονείς τους συνοδεύεται από αρνητικά συναισθήματα. Υπάρχει δυσκολία, λοιπόν, στις σχέσεις αυτές, όταν το ενήλικο παιδί χρειάζεται να φροντίσει τον ηλικιωμένο γονέα. Τα συναισθήματα ανάμεσα στο ενήλικο παιδί και τον γονέα που μεγαλώνει πηγαίνουν πολλά χρόνια πίσω και η πληγή που έχουν αφήσει είναι συνήθως βαθιά. Ένα τσουνάμι συναισθημάτων είναι απόλυτα φυσιολογικό να κατακλύσει τον φροντιστή. Συναισθήματα θυμού, αμφιθυμίας και ενοχής είναι συνήθως πολύ έντονα. Άλλοτε ο ενήλικας είναι σε θέση να τα αναγνωρίσει και άλλοτε είναι κρυμμένα βαθιά σε μια προσπάθεια να «κάνουμε ότι δεν υπάρχουν». Τότε αυτά γίνονται πιο δυνατά και εμφανίζονται, συχνά, ως ψυχοσωματικά συμπτώματα. Το ψυχικό βάρος και οι ανοιχτές συναισθηματικές υποθέσεις του παρελθόντος έρχονται πάλι στο φως. Το αφρόντιστο μικρό παιδί του παρελθόντος έρχεται σε σύγκρουση με τον υπεύθυνο ενήλικα. Τα αρνητικά και συγκρουσιακά συναισθήματα συνυπάρχουν με συναισθήματα εγγύτητας και οικειότητας.
Το άτομο νιώθει πολλές ενοχές, συνήθως κατηγορεί τον εαυτό του και αισθάνεται ότι το ίδιο είναι που δεν κάνει κάτι σωστά. Πολλές φορές υπάρχει ένα αίσθημα βάρους και γενικευμένου άγχους και η αίσθηση του «δεν αντέχω άλλο» ή «δεν αξίζω τίποτα». Άλλοτε, πάλι, ένα παράπονο, όπως «γιατί δεν πήρα όσα ήθελα;» ή «γιατί δεν έγινα ποτέ αποδεκτός/ή;».
Πολλές φορές το ενήλικο παιδί αντιδρά υπερπροστατευτικά απέναντι στον γονέα σε μια προσπάθεια να πάρει όλα όσα δεν μπόρεσε να πάρει, όσο ήταν ακόμη παιδί. Είναι πολύ βασικό να γνωρίζουμε ότι αυτά τα συναισθήματα είναι απολύτως φυσιολογικά. Η αποδοχή και η αναγνώριση των συναισθημάτων μας είναι από τους πρώτους κανόνες. Το βάρος που νιώθουμε θα αρχίσει να μειώνεται, αν πρώτα δούμε από τι αποτελείται αυτό που κουβαλάμε μέσα μας.
Ποτέ δεν είναι αργά
Ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία του γήρατος είναι η απώλεια. Η απώλεια των παλιών ρόλων, της υγείας, της ανεξαρτησίας , της οικονομικής ασφάλειας, των συντρόφων και φίλων. Οι απώλειες μπορεί να είναι πολλαπλές και ραγδαίες ή σταδιακές. Δε βιώνονται μόνο από τον άνθρωπο που μεγαλώνει και γερνάει, αλλά και από όλη την οικογένεια ως σύστημα που μεγαλώνει και γερνάει και αυτό. Έτσι, τα παιδιά βιώνουν από τη μία την απώλεια της μέχρι τώρα δυναμικής των σχέσεων/προτύπων και, από την άλλη, την ανάδειξη νέων μορφών και τρόπων ύπαρξης. Άλλοτε αυτή η μετάβαση γίνεται απότομα (ξαφνικό ατύχημα, θέμα υγείας ή θάνατος), άλλοτε παίρνει κάποιο χρόνο (συνταξιοδότηση, σχέση γονέων, απώλεια συντρόφου, φυσική φθορά, αρρώστια). Σε κάθε περίπτωση, όμως, το διάστημα της προσαρμογής είναι επώδυνο και, μέχρι να αναδυθούν οι νέοι τρόποι και ρόλοι των μελών, θα πρέπει να πενθήσουμε τους παλιούς. Συχνά ανάμεσα σε αυτούς τους παλιούς τρόπους, που η οικογένεια πρέπει να αφήσει πίσω της, υπάρχουν καλά κρυμμένα παράπονα, τραύματα και μυστικά. Είναι τότε που αναδύονται και ξυπνούν. Είναι πολύ σημαντικό, για να μπορέσει η οικογένεια να αναδιαμορφώσει και να βρει τον νέο της βηματισμό, να δοθεί χώρος να αναδυθούν τα συναισθήματα και τα θέματα του παρελθόντος. Για να μπορέσει η σχέση του ενήλικου παιδιού και του ηλικιωμένου που χρειάζεται βοήθεια να βρει την επιθυμητή ισορροπία, είναι χρήσιμο να πειραματιστούν και οι δυο πάνω στο παρελθόν, για να ξαναδιαμορφώσουν το μέλλον.
Αν επιθυμείς να βελτιώσεις τις σχέσεις σου με τον γονέα που γερνάει, πριν αυτές γίνουν αβάσταχτα βάρη και σε «πλακώσουν»:
- Προσπάθησε να ακούσεις τα συναισθήματά σου. Μάθε να αναγνωρίζεις πώς νιώθεις χωρίς να φοβάσαι και να νιώθεις άσχημα γι΄ αυτό. Ό,τι αισθάνεσαι είναι φυσιολογικό.
- Μη φοβάσαι τα συναισθήματά σου. Ό,τι σε έχει πληγώσει στο παρελθόν πιθανότατα δεν έχει τη δύναμη να σε πληγώσει τώρα.
- Παρατήρησε ποια είναι τα θέματα που οδηγούν σε διαμάχες. Πολλές φορές μπορεί να μην είναι δυνατό να λύσουμε τις διαφορές χρόνων, μπορούμε όμως να βελτιώσουμε τον τρόπο που επικοινωνούμε και αυτό να ελαχιστοποιήσει τις προστριβές.
- Παρατήρησε αν τα θέματα, για τα οποία μαλώνετε, έχουν τις ρίζες τους στην παιδική ή εφηβική ηλικία.
- Γράψε σε ένα χαρτί τα συναισθήματά σου και τις σκέψεις σου. Η εξωτερίκευση όσων κρατάμε μέσα μας συχνά οδηγεί σε νέες διαπιστώσεις και μας βοηθάει να δούμε τα πράγματα διαφορετικά.
- Είναι πολύ θαρραλέο να μοιράζεσαι τις σκέψεις και τα δύσκολα συναισθήματα με τον γονιό σου. Μπορεί να είναι επίσης και επώδυνο. Όμως, τις περισσότερες φορές οδηγεί σε συναισθήματα ανακούφισης. Έχεις τη δυνατότητα να είσαι όσο ειλικρινής και ανοιχτός επιθυμείς και αντέχεις, τόσο εσύ όσο και η σχέση σας.
- Ισορρόπησε τις δικές σου ανάγκες με αυτές των γονιών σου. Αν αισθάνεσαι ότι δεν παίρνεις αποδοχή από τους γονείς σου, σταμάτησε να προσπαθείς να τους αλλάξεις και προσπάθησε να βρεις άλλους τρόπους να αποδεχτείς τον εαυτό σου και εκείνους.
- Μπορείς να επισκεφτείς έναν ψυχολόγο, για να σε βοηθήσει να έρθεις σε επαφή με τα συναισθήματά σου και να σε διευκολύνει με τη διαδικασία συμφιλίωσης με το παρελθόν, ώστε να δημιουργήσεις ένα πιο λειτουργικό παρόν και ένα ευκολότερο μέλλον.
- Θυμήσου ότι πολλές φορές, είτε μέσα από την προσωπική ψυχοθεραπεία (επουλώνοντας τα τραύματα του παρελθόντος), είτε μέσα από μια προσωπική πορεία συγχώρεσης και συμφιλίωσης, τα παλιά συναισθήματα βιώνονται κάτω από ένα διαφορετικό πρίσμα και η αποδοχή έρχεται ευκολότερα.
Αν είσαι ο γονέας, που μεγαλώνει
Τι μπορούν στα αλήθεια να κάνουν οι γονείς, που μεγαλώνουν, για να βελτιώσουν τις σχέσεις τους με τα ενήλικα πλέον παιδιά τους; Αν είσαι γονέας και νιώθεις την ανάγκη να βελτιώσεις τη σχέση με τα παιδιά σου, ίσως μπορείς να αναρωτηθείς τα παρακάτω :
- Άκουσε και κατανόησε τις ανάγκες και τα συναισθήματά σου, τα οποία είναι φυσικό να αλλάζουν καθώς μεγαλώνεις.
- Αναρωτήσου σχετικά με την αποδοχή. Σε τι βαθμό αποδέχεσαι το παιδί σου , τις αξίες, τις απόψεις του και τον τρόπο ζωής του ακόμη και αν εσύ έχεις διαφορετική στάση ζωής από αυτό;
- Αναρωτήσου σε τι βαθμό αποδέχεται το παιδί σου τις δικές σου επιλογές και αποφάσεις. Προσπάθησε να τις επικοινωνήσεις ανοιχτά και δείξε εμπιστοσύνη ότι θα σε ακούσει.
- Η μη αποδοχή οδηγεί σε μεγάλη απογοήτευση και θυμό.
- Αναρωτήσου πόσο συχνά γίνεσαι παρεμβατικός/ή με τις επιλογές των παιδιών σου και σε τι βαθμό προσπαθείς να ελέγξεις τις ζωές τους. Προσπάθησε να μην μπερδεύεις την έγνοια και το ενδιαφέρον με τον έλεγχο και την επιβολή. Αυτό συχνά δημιουργεί μεγάλα και αγεφύρωτα κενά στην επικοινωνία και στη σχέση με τα παιδιά. Καθηλώνει συναισθηματικά τον ενήλικα και τον απομακρύνει από τον γονέα, γιατί ο μόνος τρόπος για να νιώσει ότι υπάρχει και ότι είναι ελεύθερος είναι όταν παίρνει απόσταση από τον ελεγκτικό γονέα. Αυτή η απόσταση, από την άλλη, κάνει τον γονέα να νιώθει ανασφάλεια και να προσπαθεί να παρέμβει ακόμη περισσότερο, δημιουργώντας έτσι έναν φαύλο κύκλο δράσης-αντίδρασης, που έχει ως αποτέλεσμα δυσλειτουργικές και ανυπόφορες συναισθηματικά σχέσεις.
- Να θυμάσαι ότι τέλειος γονιός δεν υπάρχει. Μη φοβάσαι να παραδεχτείς τα κενά σου. Άλλωστε ο μόνος που σου έμαθε πώς να είσαι γονιός ήταν οι δικοί σου γονείς. Αν επιθυμείς να επουλώσεις τραύματα του παρελθόντος, να είσαι ανοιχτός με τον εαυτό σου.
- Εξέφρασε τις επιθυμίες, τους φόβους και τα συναισθήματά σου στα παιδιά σου. Μίλησέ τα για το πώς είναι να μεγαλώνεις. Άφησέ τα και εκείνα να εκφράσουν πώς νιώθουν και τι επιθυμούν. Μάθε να ακούς. Το μοίρασμα και η ενεργητική ακρόαση (το να ακούω πραγματικά τι μου λέει το παιδί ή ο γονιός μου) μπορούν να έχουν θεραπευτικά αποτελέσματα σε μια ταλαιπωρημένη σχέση. Θυμήσου όμως πάντα ότι χρειάζεται χρόνος και σεβασμός και από τις δύο πλευρές.
- Τέλος, αν ο μηχανισμός που χρησιμοποιείς στη ζωή σου, για να διαχειρίζεσαι τις αλλαγές και τις απώλειες, είναι η άρνηση, πιθανώς δε θέλεις να δείξεις τις αδυναμίες σου στα παιδιά σου, αλλά θέλεις να φαίνεσαι ανεξάρτητος/η στέλνοντας το μήνυμα ότι δεν τα έχεις ανάγκη. Σκέψου, όμως, μήπως ήρθε η ώρα να αναθεωρήσεις.
Πηγές :
Karantzas G., Evans L. Foddy M., The Role of Attachment in Current and Future Parent Caregiving. J Gerontol B Psychol Sci Soc Sci (2010) 65B (5): 573-580.
Krause A. Attachment in adult child-older parent relationships: research, theory, and practice., Journal of Counseling and Development, 07489633, , Vol. 75, Issue 2
Ψυχολόγος, MSc – Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
Photo: sad Girl old Man by x1klima is licensed under CC BY-ND 2.0