Έχουν άγχος οι ηλικιωμένοι;

Το άγχος αποτελεί μια φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού  απέναντι σε στρεσογόνα γεγονότα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όμως, γίνεται πολύ έντονο και το άτομο δυσκολεύεται να το διαχειριστεί, ενώ στην πιο χρόνια μορφή του το άτομο ταλαιπωρείται και δυσκολεύεται να αντεπεξέλθει ακόμη και στις καθημερινές του δραστηριότητες. Η υπερβολική ανησυχία , οι υπερβολικές προσδοκίες από τον εαυτό και οι αρνητικές σκέψεις αποτελούν τα συνηθέστερα συμπτώματα υπερβολικού άγχους. Συχνά συνοδεύονται και με σωματικές αντιδράσεις όπως πονοκέφαλους, στομαχικές κράμπες, μυική ένταση, προβλήματα στον ύπνο και αλλεργικά συμπτώματα.

Ο κάθε ένας μας  έχει βιώσει άγχος σε κάποια φάση της ζωής του, ειδικά στις εποχές που διανύουμε. Άγχος για τις εξετάσεις, για κάποια συνέντευξη σε δουλειά, για οικονομικά θέματα κλπ. Σε τέτοιες περιόδους τα συναισθήματα του άγχους είναι απολύτως φυσιολογικά. Ωστόσο, υπάρχουν άνθρωποι που δυσκολεύονται υπερβολικά να ελέγξουν τις ανησυχίες και τους φόβους τους. Τα συναισθήματα άγχους τούς κατακλύζουν συνεχώς με την μορφή αρνητικών σκέψεων ή/και φοβιών για το παρόν και το μέλλον και είναι τόσο επίμονα και έντονα, που συχνά επηρεάζουν και την καθημερινή ζωή τους.

Το άγχος σε προχωρημένη ηλικία έχει χαρακτηριστεί ως ο «σιωπηλός γίγαντας» των δυσκολιών, που ταλαιπωρούν το άτομο.  Σύμφωνα με πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα του ADAA (anxiety and depression association of America) το άγχος μειώνεται καθώς μεγαλώνουμε. Ωστόσο, κάτι τέτοιο φαίνεται να μη σκιαγραφεί την πραγματική εικόνα των ανθρώπων στην τρίτη ηλικία. Πώς εξηγείται όμως αυτό σύμφωνα με τις πρόσφατες μελέτες γύρω από το άγχος; Οι ειδικοί εξηγούν ότι οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας τείνουν να δίνουν προτεραιότητα σε σωματικά συμπτώματα που τους ταλαιπωρούν και συχνά αποφεύγουν να δώσουν σημασία σε θέματα ψυχικής υγείας και υποτιμούν την σημασία αυτών. Συχνά, δε, συνδέουν τα οργανικά συμπτώματα με την ψυχολογική τους διάσταση. Έτσι, δε δηλώνουν και δεν καταγράφουν τα συμπτώματα άγχους τους, δεν παραπονιούνται γι’ αυτά σε οικείους και γιατρούς και τα ερμηνεύουν ως απλές σωματικές ενοχλήσεις, με αποτέλεσμα να τα υποτιμούν και να τα υπομένουν. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δε βιώνουν άγχος και ότι αυτό δεν επηρεάζει την ψυχική και οργανική τους υγεία. Απλά, τείνουν να μην το αναγνωρίζουν ως άγχος.

Άγχος και ηλικία

Το άγχος είναι παρόν τόσο σε μικρότερη όσο και σε μεγαλύτερη ηλικία και μοιάζει να μη συνδέεται άμεσα με αυτήν. Σύμφωνα με κάποιες έρευνες έχει βρεθεί ότι το άγχος εμφανίζεται και κορυφώνεται  μεταξύ των ηλικιών 18 – 40. Ενώ άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι το άγχος τείνει να εμφανίζεται εντονότερο στην ηλικία των 50 ετών. Συχνά οι ηλικιωμένοι, που ταλαιπωρούνται από αγχώδεις διαταραχές, ταλαιπωρούνταν και όταν ήταν νεότεροι. Επίσης άλλες έρευνες δείχνουν ότι τα ποσοστά άγχους στην ώριμη ηλικία είναι γύρω στο 10 με 20 %, ποσοστό δηλαδή σχεδόν διπλάσιο από τα ποσοστά άνοιας (8%).

Αυτό που συμβαίνει είναι ότι οι ηλικίες άνω των 60 ετών αγνοούν και παραβλέπουν τα συμπτώματα ή/και δεν είχαν φροντίσει ποτέ στο παρελθόν, όσο ήταν νεότεροι, να τα αντιμετωπίσουν. Όμως, μολονότι το υπερβολικό άγχος δημιουργεί δυσκολίες και ταλαιπωρεί την ψυχική υγεία των ανθρώπων, στους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας συνδέεται και με επιπρόσθετα επιβαρυντικά θέματα. Για παράδειγμα, έρευνες έχουν δείξει ότι σε ηλικίες άνω των 60 ετών το αδιαχείριστο άγχος επιβαρύνει τη σωματική υγεία και μειώνει το προσδόκιμο ζωής. Οι συναισθηματικοί παράγοντες φαίνεται να παρεμβαίνουν και να επηρεάζουν και τη μνήμη των ηλικιωμένων: εφόσον ένα μεγάλο τμήμα της ψυχικής μας ενέργειας ξοδεύεται στην προσπάθεια να διαχειριστεί ο οργανισμός το άγχος, είναι σχεδόν αδύνατο να μείνουν αποθέματα, για να λειτουργήσουν ομαλά  και οι υπόλοιποι γνωστικοί μηχανισμοί όπως πχ η μνήμη, η προσοχή και η συγκέντρωση.

Τι εννοούμε, όμως, όταν λέμε «άγχος» και πώς αυτό επιδρά στην υγεία μας;

Είναι γνωστό πλέον ότι συναισθηματικοί παράγοντες συνδέονται συχνά με προβλήματα υγείας μέσω μιας αμφίδρομης διαδικασίας. Για παράδειγμα , η αρρώστια ενός αγαπημένου προσώπου  προκαλεί ψυχολογικό στρες στον ίδιο και στον άνθρωπό του. Έπειτα αυτό κάνει το άτομο πιο επιρρεπές στην ασθένεια κάτι που με την σειρά του αυξάνει το άγχος και επηρεάζει την ψυχολογική του ευεξία. Το ψυχολογικό άγχος συχνά, αν και αποτελεί μη οργανικό παράγοντα, φαίνεται να επηρεάζει τον οργανισμό ποικιλοτρόπως.

Το ψυχολογικό στρες αποτελεί μια συναισθηματική κατάσταση όπου αρνητικές σκέψεις και αρνητικά συναισθήματα δημιουργούν μια αίσθηση στο άτομο ότι οι καταστάσεις το υπερβαίνουν και το ίδιο αδυνατεί να ανταποκριθεί σε αυτές. Συνήθως αυτή η ψυχολογική πίεση εμφανίζεται, όταν το άτομο αισθάνεται ότι δεν μπορεί να ανταποκριθεί, νιώθει πιεσμένο και ανήμπορο (χωρίς απαραίτητα να είναι). Πολλές φορές οι εξωτερικές συνθήκες λειτουργούν επιπρόσθετα. Έτσι η ανεργία, η ασθένεια, η απώλεια (προσώπων, υγείας  αλλά και άλλων πραγμάτων που έχουν αξία για το άτομο) αποτελούν στρεσογόνους  παράγοντες. Η έκθεση σε αυτούς έχει επιπτώσεις στα συναισθήματα, στις σκέψεις και στη συμπεριφορά του ατόμου.

Στα ηλικιωμένα άτομα το άγχος μπορεί να συνδέεται με τη διαδικασία της ωρίμανσης και του μεγαλώματος. Μεγάλο άγχος βιώνουν οι άνθρωποι στην ώριμη ηλικία απέναντι σε θέματα που σχετίζονται με την υγεία. Συχνά γεννιέται ο φόβος κάποιου ξαφνικού ατυχήματος και τραυματισμού, όταν το άτομο έχει υποφέρει από κάποιο ξαφνικό συμβάν στο παρελθόν (ή από τον φόβο μήπως χτυπήσει ξανά). Επικρατεί, επίσης,  η αγωνία να ανταποκριθούν στις οικονομικές απαιτήσεις. Επιβαρυντικός παράγοντας είναι και το γεγονός ότι αναγκάζονται να εξαρτώνται από άλλους, αισθάνονται μόνοι και σκέψεις θανάτου συχνά τους ταλαιπωρούν.

Στους ηλικιωμένους ανθρώπους το ψυχολογικό αυτό στρες επιπρόσθετα καταβάλλει και τους γνωστικούς μηχανισμούς του ατόμου, επιδρά δηλαδή και στον οργανισμό του ατόμου. Έτσι, λειτουργίες όπως η συγκέντρωση, η προσοχή , η μνήμη και η κρίση παρεμποδίζονται. Το άτομο απογοητευμένο στρέφεται στον εαυτό του και αισθάνεται ανεπάρκεια και πτώση των ικανοτήτων του, γεγονός που ενδυναμώνει το ψυχολογικό άγχος και την πίεση.

Πολύ συχνά το άγχος, αυτός ο σιωπηλός γίγαντας, κρύβεται πίσω από συμπεριφορές, όπως την κατάχρηση αλκοόλ ή/και τη μανιώδη επιθυμία και εθισμό στο τσιγάρο. Επίσης, η έντονη ενασχόληση με το φαγητό και η υπερφαγία αποτελούν άλλη μια συμπεριφορά, που υποδηλώνει άγχος το οποίο το άτομο δεν αναγνωρίζει αλλά εκτονώνει σε μια υπερβολική ενασχόληση. Αυτοί είναι τρόποι, που εφευρίσκει κανείς στην προσπάθειά του να αντέξει τα συναισθήματά του. Στην πραγματικότητα, όμως, αποτελούν επικίνδυνες συμπεριφορές που ενισχύουν το άγχος, γιατί επιβαρύνουν τον οργανισμό και δε φροντίζουν καθόλου τις πραγματικές ανάγκες του.

Πώς μπορούμε να μειώσουμε το άγχος;

• Αρχικά είναι καλό να έχουμε στο νου μας ότι το να παραμένουμε ενεργοί σωματικά αποτελεί ένα πολύ καλό όπλο ενάντια στην μεγάλη επιρροή του άγχους. Η σωματική άσκηση είναι βοηθητική στο να μπορεί το άτομο να είναι σε επαφή με το σώμα του. Αν δεν το έχεις κάνει νωρίτερα, επέλεξε έναν τρόπο άσκησης που απολαμβάνεις και που σε ηρεμεί. Το κολύμπι, το περπάτημα στην παραλία ή στο πάρκο, ασκήσεις Yoga και Pilates αποτελούν μόνο κάποια είδη άσκησης, που βοηθούν στη σωματική και ψυχική ευεξία. Εκτός από τα ιδιωτικά κέντρα, μπορείς να απευθυνθείς στα προγράμματα του δήμου σου, όπου υπάρχει ποικιλία προγραμμάτων για ανθρώπους όλων των ηλικιών.
• Η ψυχική υγεία απαιτεί πρόληψη. Μην παραμελείς τον εαυτό σου. Προσπάθησε να ακούσεις τις ανάγκες σου και να φροντίσεις τον εαυτό σου. Είσαι ό,τι πολυτιμότερο έχεις. Συζήτησε με τους οικείους τα θέματα, που σε απασχολούν, και δοκίμασε έναν ανοιχτό τρόπο επικοινωνίας.
• Συνδέσου με ανθρώπους, των οποίων τη συντροφιά απολαμβάνεις και σου είναι σημαντικοί. Θυμήσου ότι οι σταθερές κοινωνικές σχέσεις σε βοηθούν να προσαρμοστείς στις μεταβατικές περιόδους, που διανύεις.
• Εστίασε στα θετικά, αντί να σε καταβάλλει η αρνητική αυτοκριτική. Μίλησε γι’ αυτά που σε απασχολούν, αντί να βουλιάζεις μέσα σε συναισθήματα αβοηθησίας (αίσθημα αβοήθητου). Προσπάθησε να σκεφτείς τις δυσκολίες ως προκλήσεις και δοκιμασίες, παρά ως μόνιμα σταθερά εμπόδια.
• Ένας τρόπος για να πάψεις να ανησυχείς συνεχώς για το μέλλον και να αγχώνεσαι συνεχώς για το τι θα συμβεί είναι να καταλάβεις ότι ζεις το τώρα. Ζήσε το παρόν και προσπάθησε να κερδίζεις και να απολαμβάνεις όσα περισσότερα μπορείς από αυτό. Όσο περισσότερο ένα άτομο χρησιμοποιεί τον προσωπικό του χρόνο κάνοντας αυτό που του αρέσει, δηλαδή απολαμβάνοντας τη συντροφιά των οικείων του, ταξιδεύοντας ή απολαμβάνοντας τα χόμπι του, τόσο λιγότερο πιθανό είναι στο μέλλον να νιώσει συναισθήματα φόβου και αδιαχείριστου άγχους. Ακόμη και αν έρθει αντιμέτωπο με στρεσογόνες συνθήκες στο μέλλον, καθώς ωριμάζει -κάτι που είναι αναπόφευκτο- θα είναι σε θέση να τα διαχειριστεί καλύτερα, βιώνοντας δηλαδή άγχος σε φυσιολογικό  βαθμό, που δε θα γίνει μακροπρόθεσμα απειλητικό για την υγεία του.
• Τέλος, αναλογίσου αν μέσα σου αφήνεις συναισθηματικές εκκρεμότητες. Συχνά στις προσωπικές μας σχέσεις αφήνουμε ανοιχτές μισοτελειωμένες υποθέσεις. Συζητήσεις που δεν ολοκληρώθηκαν ή δεν έγιναν ποτέ, πράγματα που μας ενόχλησαν και δε μιλήσαμε , σχέσεις που τελείωσαν χωρίς να κλείσουν , συναισθήματα που κρατάμε μέσα μας και σκέψεις που αναμασάμε για γεγονότα του παρελθόντος είναι μόνο μερικά από τα πολλά παραδείγματα. Έχουμε επιλέξει να τα «βάλουμε κάτω από το χαλάκι» και δεν τα έχουμε κλείσει ή τακτοποιήσει οριστικά μέσα μας. Το να κρατάμε θέματα, σκέψεις και συναισθήματα ανείπωτα μπορεί να οδηγήσει σε έντονα παρατεταμένα συναισθήματα άγχους. Είτε πρόκειται για «οικογενειακά μυστικά», είτε για απαγορευμένα συναισθήματα θυμού και απογοήτευσης από σχέσεις, είτε για πράγματα που έχουν πληγώσει, μπορεί να βρεις ευεργετικό το να προσπαθήσεις να τα βγάλεις από μέσα σου και κυρίως να συμφιλιωθείς οριστικά με αυτά.

Αν το άγχος σου σε καταβάλει σε τόσο μεγάλο βαθμό που επηρεάζεται η καθημερινότητα σου, αν δυσκολεύεσαι να το διαχειριστείς και ταλαιπωρείσαι ή αν παρατηρείς ότι κάποιος συγγενής σου ταλαιπωρείται από συμπτώματα άγχους, τότε θα είναι χρήσιμο να απευθυνθείς σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας και να συζητήσεις μαζί του τη θεραπεία επιλέγοντας ανάμεσα στην ψυχοθεραπεία και τη φαρμακοθεραπεία ή σε συνδυασμό και των δύο.

Πηγές:

The Silent Geriatric Giant: Anxiety Disorders in Late Life. Keri-Leigh Cassidy, MD; Neil A. Rector, PhDGeriatrics and Aging. 2008;11(3):150-156.

Θέματα Γηροψυχολογίας και Γεροντολογίας. Επιμέλεια Αναστασία Κωσταρίδου -Ευκλείδη. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.

Εύα Γκράτζιου

                    Ψυχολόγος, MSc – Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια

 www.psychologos-gratziou.gr

Photo: From Ugolino and his Sons by Jill is licensed under CC BY 2.0