Σε πολλά βιβλιογραφικά κείμενα , σε άρθρα και σε πολλές ομάδες γονέων αναφερόμαστε συχνά σε διάφορους τύπους γονικότητας , σε συμπεριφορές γονέων και σε διαφορετικά στυλ φροντίδας των παιδιών. Ανάμεσα σε αυτούς τους όρους συχνά αναφερόμαστε στους γονείς-ελικόπτερα θέλοντας να περιγράψουμε τον γονέα εκείνον που υπερ-ασχολείται, υπερπροστατεύει και υπερ-ανησυχεί για το παιδί του. Ο όρος συνήθως χρησιμοποιείται, για να περιγράψει γονείς με αυστηρά όρια , που παίρνουν εκείνοι τις αποφάσεις για τα παιδιά τους χωρίς να τα αφήνουν να ανακαλύψουν τα ενδιαφέροντα και τα όριά τους. Τι συμβαίνει, όμως, στην περίπτωση του παιδιού-ελικόπτερου;
Έχουμε συνηθίσει να συνδέουμε την υπερπροστασία με τη γονική συμπεριφορά , όμως πολλές φορές αυτή η υπερ- προστασία παίρνει άλλη μορφή και εμφανίζεται από την πλευρά του παιδιού απέναντι στον γονέα που μεγαλώνει. Σε αυτό το άρθρο θα ρίξουμε μια σύντομη ματιά στις περιπτώσεις εκείνες που το παιδί, πλέον ενήλικας, υπερ-ανησυχεί και υπερπροστατεύει τον ηλικιωμένο πλέον γονέα του. Είναι βοηθητικό; Τελικά είναι χρήσιμο για τον ηλικιωμένο; Πώς τον κάνει να αισθάνεται; Είναι πιθανότερο ένας γονέα-ελικόπτερο να μεγαλώσει ένα παιδί-ελικόπτερο; Είναι δηλαδή δύο θέσεις, που εναλλάσσονται;
Ποια είναι τα πιθανά χαρακτηριστικά της υπερπροστασίας;
Τι εννοούμε, όταν λέμε υπερπροστασία, και πώς διαφέρει από τη φροντίδα; Η φροντίδα είναι η γνήσια έγνοια και η προσφορά, που έρχεται ως αποτέλεσμα του ενδιαφέροντος και της πραγματικής ανάγκης που έχει ο ηλικιωμένος. Συνήθως η υπερπροστασία δίνει την αίσθηση του ελέγχου και αφήνει στον ηλικιωμένο τη γεύση ότι δεν είναι ο ίδιος υπεύθυνος για τον εαυτό του, ακόμη και όταν είναι πραγματικά σε θέση να λάβει αποφάσεις. Χαρακτηριστικά παραδείγματα υπερπροστατευτικής συμπεριφοράς είναι :
- Η παιδική ομιλία απέναντι στον ηλικιωμένο γονέα, δηλαδή η υπεραπλουστευμένη ομιλία χωρίς απαραίτητα ο ηλικιωμένος να εκπίπτει γνωστικά ή λειτουργικά.
- Το να απαντάει το παιδί αντί του γονέα. Συχνά παρατηρούμε ότι το παιδί, όταν συνοδεύει τον γονέα σε ιατρικά περιβάλλοντα, τείνει να δίνει το ίδιο απαντήσεις σε ερωτήσεις που απευθύνονται στον γονέα του. Η συνθήκη γίνεται εντονότερη, όταν υπάρχει και κάποια οργανική συμπτωματολογία πχ αργός ρυθμός απάντησης ή τρέμουλο ή όταν ο ηλικιωμένος νοσεί. Πολλές φορές η συμπεριφορά αυτή επεκτείνεται και σε φιλικά ή οικογενειακά περιβάλλοντα. Είναι εμφανής, όταν το εγώ γίνεται εμείς.
- Το υπερπροστατευτικό παιδί έχει την αίσθηση ότι γνωρίζει καλύτερα τις ανάγκες του γονέα του από τον ίδιο τον γονέα. Του ρυθμίζει το πρόγραμμα και συχνά κρίνει το τι επιτρέπεται ο ηλικιωμένος να κάνει και τι όχι. Ο φόβος είναι περισσότερο κυρίαρχος από τη γνήσια αγωνία, η οποία εμφανίζεται, μόνο όταν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος ή ανησυχία.
- Ως συνέπεια αυτού , αναλαμβάνει συχνά να κάνει και δουλειές, που έως τότε αναλάμβανε να κάνει το ίδιο το άτομο θεωρώντας ότι το βοηθάει, ενώ στην ουσία αυτό που πραγματικά συμβαίνει είναι ότι το αδρανοποιεί και το «ευνουχίζει». Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η φροντίδα του σπιτιού και τα οικοκυρικά, όταν η κόρη πχ δεν επιτρέπει πλέον στη μητέρα να πλύνει τα πιάτα μετά από ένα γιορτινό οικογενειακό τραπέζι ή να μαγειρέψει το καθημερινό φαγητό. Στην προσπάθεια να μην «ταλαιπωρεί» τον γονέα του και να τον φροντίζει, του συμπεριφέρεται ουσιαστικά σαν να είναι ένα βρέφος στερώντας του, όμως, κάθε δυνατότητα να φανεί χρήσιμος.
- Δεν είναι λίγες οι φορές όπου το παιδί-ελικόπτερο παίρνει αποφάσεις αντί του γονέα. Αποφασίζει γι΄αυτόν ακόμη και σε πολύ σοβαρά θέματα ζωής μη λογαριάζοντας τα πραγματικά θέλω του ηλικιωμένου γονέα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι όταν το παιδί αποφασίζει ο ηλικιωμένος γονέας του να μετακομίσει και να μείνει μαζί του χωρίς να υπολογίζει ότι ενδεχομένως ο γονιός αποκόβεται από τη γειτονιά του, τους φίλους που είχε εκεί ή την εκκλησία/ενορία με την οποία συνδεόταν. Με λίγα λόγια, λαμβάνεται μια απόφαση για το ηλικιωμένο άτομο με γνώμονα το δικό του καλό ή την αγωνία των συγγενών, στην πραγματικότητα όμως οι πραγματικές ανάγκες του ατόμου παραγκωνίζονται με αποτέλεσμα το ίδιο να νιώθει απομονωμένο και μόνο.
Τι συμβάλει στην υπερπροστασία;
Πότε είναι πιο πιθανό να αναπτυχθούν συμπεριφορές υπερπροστασίας; Ποιες είναι οι συνθήκες, που ευνοούν στην εμφάνιση και εγκαθίδρυση;
Πολλές φορές τέτοιες συμπεριφορές εμφανίζονται, όταν κάποιο ξαφνικό θέμα υγείας έχει ταλαιπωρήσει τον ηλικιωμένο και την οικογένειά του. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι αναμενόμενο για ένα χρονικό διάστημα τα παιδιά να εμφανίσουν συναισθήματα ανησυχίας και συμπεριφορές φροντίδας. Επίσης είναι συχνό να αναπτύσσονται, και όταν ο άνθρωπος μας νοσεί. Υπάρχει όμως σημαντική διαφορά στην εμφάνιση μιας υπερπροστατευτικής συμπεριφοράς και στην εγκαθίδρυση αυτής της υπερπροστασίας, στην παγίωση δηλαδή ενός μοτίβου που εμφανίζεται επαναλαμβανόμενο και γενικευμένο σε ό,τι αφορά τον ηλικιωμένο και τη ζωή του.
Τα στερεότυπα για το γήρας επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τη θέση των μελών της οικογένειας. Ένα από τα συνηθέστερα στερεότυπα είναι ότι μαζί με το γήρας έρχεται και η γνωστική έκπτωση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα παιδιά να σχηματίζουν τη γνώμη ότι ο γονέας δεν είναι ικανός να είναι αυτόνομος και να διαχειριστεί μόνος του τα ιατρικά του θέματα. Τα παιδιά που συνδέουν σε απόλυτο βαθμό το γήρας με την έκπτωση των γνωστικών λειτουργιών τείνουν να υιοθετούν υπερπροστατευτικές συμπεριφορές.
Συνήθως, όταν ο ένας γονέας πεθάνει, είναι πιο πιθανόν να παγιωθούν υπερπροστατευτικές συμπεριφορές από την πλευρά των παιδιών προς τον γονέα που πενθεί. Στην προσπάθειά τους να γίνουν υποστηρικτικοί απέναντι στον γονέα ή μέσα σε μια δική τους ανάγκη να διαχειριστούν το πένθος τους συχνά αναπτύσσουν υπερπροστατευτικές συμπεριφορές στην προσπάθειά τους να ελέγξουν κάτι τελείως μη ελέγξιμο, τον θάνατο.
Σε άλλες πάλι περιπτώσεις, άλυτες συγκρούσεις του παρελθόντος και μισοτελειωμένες υποθέσεις στη σχέση γονέα – παιδιού επηρεάζουν τον τρόπο που το παιδί θα φροντίσει τον γονέα. Η υπερπροστασία πολλές φορές μπορεί να κρύβει θυμό, ειδικά όταν γίνεται με τρόπο ελεγκτικό και συχνά τιμωρητικό απέναντι στον γονέα. Σε αυτή τη γραμμή, μπορεί να εξηγηθεί η συμπεριφορά και ως προσπάθεια του παιδιού να πάρει τη φροντίδα που ποτέ δεν πήρε ως παιδί. Προσφέρει, δηλαδή, αυτό που θα ήθελε να είχε πάρει ως παιδί αλλά ποτέ δεν του δόθηκε. Σε αυτήν την περίπτωση, η φροντίδα προσφέρεται με ένταση και υπερβολή και συχνά κρύβει και πολύ θυμό.
Πολλές φορές ανάμικτα και αμφιθυμικά συναισθήματα επηρεάζουν τον τρόπο που το παιδί υπερ-ανησυχεί για την υγεία των ηλικιωμένων γονέων του. Η ανάγκη να το έχουν ανάγκη, οι ενοχές και ο θυμός δε βοηθούν το παιδί να ακούσει τις πραγματικές ανάγκες που έχει ο ηλικιωμένος γονιός και το μόνο που ακούει είναι την ηχώ των δικών του φόβων και αγωνιών. Παιδιά, που μεγάλωσαν σε πολύ αυστηρά περιβάλλοντα ή σε περιβάλλοντα όπου τραυματικά γεγονότα επηρέασαν τον κύκλο ζωής της οικογένειας, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να αναπτύξουν συμπεριφορές υπερ-ανησυχίας, υπερπροστασίας και υπερ-ελέγχου.
Τα συναισθήματα, λοιπόν, του άγχους, του φόβου και του ελέγχου που έχουν ως συνέπεια να αναπαράγονται συμπεριφορές υπερπροστασίας συνήθως ανακυκλώνονται μέσα στις οικογένειες. Στις οικογένειες, όπου η συναισθηματική ατμόσφαιρα χρωματίζεται από ένταση , υπερβολικό άγχος και ανησυχία, συνήθως δημιουργούνται παιδιά που αργότερα ως ενήλικες είναι πιθανότερο να αναπτύξουν παρόμοιες συμπεριφορές και προς τους ηλικιωμένους γονείς τους.
Πώς βιώνουν οι ηλικιωμένοι αυτήν την υπερπροστασία;
Το πώς πραγματικά αντιλαμβάνονται την αίσθηση υπερπροστασίας τα άτομα της τρίτης ηλικίας συνδέεται με πολλές παραμέτρους όπως η ιδιοσυγκρασία , η σχέση με την οικογένεια αλλά και η κατάσταση της υγείας του ατόμου. Σε έρευνες, που έχουν γίνει σε ηλικιωμένους, έχει επιβεβαιωθεί η υπόθεση ότι η αίσθηση υπερπροστασίας φέρνει τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που θα περίμεναν οι συγγενείς. Στις έρευνες αυτές η υπερπροστασία ορίζεται ως μια συμπεριφορά που απαγορεύει στον ηλικιωμένο να νιώθει ανεξάρτητος , τον γεμίζει με άγχος και τον κάνει να αισθάνεται σαν μωρό (Thompson & Sobolew-Shubin, 1993). Τα άτομα, που λαμβάνουν τη φροντίδα με τέτοιον τρόπο, συνήθως νιώθουν ανελεύθερα, άχρηστα και ότι δεν μπορούν να προσφέρουν.
Έρευνες έχουν δείξει ότι η υπερπροστασία των ηλικιωμένων συνδέεται με το αίσθημα την μαθημένης αβοηθησίας (Seligman, 1992). Το αίσθημα της μαθημένης αβοηθησίας οδηγεί το άτομο να πιστεύει ότι δεν έχει κανέναν έλεγχο πάνω στην ζωή του και στον εαυτό του, δεν μπορεί να κάνει τίποτα, για να βοηθήσει τον εαυτό του, δεν είναι ικανό για τίποτα. Έτσι νιώθει αβοήθητο και εμφανίζει συχνά συμπτώματα κατάθλιψης και παραίτησης από τη ζωή. Σαν ένα βρέφος που δεν έχει καμία δύναμη πάνω στον εαυτό του. Οι συμπεριφορές υπερπροαστασίας των παιδιών και των φροντιστών έχει βρεθεί ότι συνδέονται με κατάθλιψη στα άτομα της τρίτης ηλικίας.
Το σημαντικότερο είναι ότι ακόμη και ηλικιωμένοι, οι οποίοι αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας, τείνουν να διαχειρίζονται καλύτερα τα προβλήματά τους, όταν αισθάνονται ότι έχουν τον έλεγχο του εαυτού τους και ότι οι άλλοι πιστεύουν σε αυτούς (Thompson & Spacapan, 1991). Αντιθέτως, το αίσθημα ανικανότητας και εξάρτησης από άλλους – ακόμη και σε περιπτώσεις που υπάρχουν θέματα υγείας – επιδρά αρνητικά στην ψυχική υγεία των ηλικιωμένων. Σημαντικές έρευνες στον χώρο έχουν δείξει ότι σε ασθενείς, οι οποίοι αναρρώνουν από εγκεφαλικό επεισόδιο, τα συμπτώματα κατάθλιψης είναι παρόντα σε περιβάλλον έντονης υπερπροστασίας (Mulhall, 1978). Αντίστοιχη συσχέτιση ανάμεσα στην υπερπροστασία του περιβάλλοντος και την εμφάνιση συμπτωμάτων κατάθλιψης βρέθηκε και σε ασθενείς με καρκίνο.
Η ισορροπία ανάμεσα στην υποστήριξη και στην φροντίδα από τη μία και στην αυτονομία από την άλλη ίσως αποτελεί έναν συνδυασμό που θα μειώσει τις πιθανότητες ο ηλικιωμένος γονέας να αισθανθεί ότι χάνει τον έλεγχο της ζωής και του εαυτού του. Η σωστή αναλογία υποστήριξης και αυτονομίας είναι ένας σημαντικός οδηγός, που θα διασφαλίσει στο άτομο της τρίτης ηλικίας ότι του συμπεριφέρονται ως ενήλικα και όχι ως μωρό και ότι δε θα περιέλθει σε μια συνθήκη μαθημένης αβοηθησίας , σε μια συνθήκη δηλαδή παραίτησης που συνοδεύεται από ένα ισχυρό αίσθημα ανικανότητας. Ακόμη και σε περιπτώσεις που τα θέματα υγείας επηρεάζουν τη λειτουργικότητα του ηλικιωμένου και που χρήζει περισσότερης υποστήριξης, προσπαθήστε να εισάγετε συνθήκες αυτονομίας απέναντι στον ηλικιωμένο.
Αν, από την άλλη, αισθάνεστε ότι ανήκετε στην κατηγορία του παιδιού-ελικόπτερου, προσπαθήστε να ξεχωρίσετε τους πραγματικούς κινδύνους από τις δικές σας υπερ-ανησυχίες. Όπως τα παιδιά δε χρειάζονται μόνο προστασία και φροντίδα αλλά και ενθάρρυνση , ανεξαρτησία και αυτονομία, έτσι και τα άτομα της τρίτης ηλικίας έχουν ανάγκη να νιώθουν ότι δέχονται φροντίδα, όταν τη χρειάζονται και, παράλληλα, να αισθάνονται αυτόνομα και ανεξάρτητα. Συζητήστε είτε με τον ηλικιωμένο, αν αυτό είναι εφικτό, είτε ακόμη και με το ιατρικό του περιβάλλον, για να σας βοηθήσουν να ξεχωρίσετε πού σταματούν οι δικές σας ανησυχίες και πού ξεκινούν οι πραγματικές δυσκολίες του ηλικιωμένου γονέα σας. Θυμηθείτε ότι τίποτα δεν είναι αυτονόητο. Μιλήστε με τον εαυτό σας και ακούστε τον γονέα σας. Μην ξεχνάτε ότι δεν είναι μωρό, είναι ένας ενήλικας που χρειάζεται εξίσου τόσο τη βοήθεια και την υποστήριξή σας, όσο και την αυτονομία και τον αυτοελέγχο.
Βιβλιογραφία
Thompson, S. C., Sobolew-Shubin, A., Graham, M. A., Janigian, A. S. (1989). Psychosocial adjustment following a stroke. Social ScienceMedicine , 28,239-247.
Thompson, S. C., Sobolew-Shubin, A. (1993). Overprotective relationships: A nonsupportive side of social networks. Basic and Applied Social Psychology , 14,363-383.
Thompson, S. C., Spacapan, S. (1991). Perceptions of control in vulnerable populations. Journal of Social Issues , 47,1-21.
Seligman, M. E. P. (1992). Helplessness: On depression, development, and death. SanFrancisco: Freeman
Mulhall, D. J. (1978). Dysphasic stroke patients and the influence of their relatives. British Journal of Disorders and Community, 13,127-134.
Ψυχολόγος, MSc – Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
Photo: Walker_Caregiver by Brian Walker is licensed under CC BY-ND 2.0