Το γεγονός του θανάτου, όπως και η ζωή, διέπονται από κανόνες και – κυρίως – από πληθώρα νόμων που κανονίζουν τις επιμέρους διαδικασίες που ακολουθούν. Οι συγγενείς παίρνουν την ιδιότητα του «κληρονόμου» και μέσα σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα μερικών μηνών καλούνται να αντιμετωπίσουν μια μεγάλη γραφειοκρατία και να αποφασίσουν για το μέλλον της περιουσίας του θανόντος: αποδοχή κληρονομιάς ή αποποίηση;
Παλαιότερα, πριν την οικονομική κρίση, το σύνηθες ήταν οι συγγενείς να αποδέχονται χωρίς δεύτερη σκέψη την κληρονομιά. Σήμερα, δεδομένης της οικονομικής κρίσης, της φορολογίας, των χρεών του θανόντος, η αποδοχή κληρονομιάς δεν αποτελεί μονόδρομο. Σε πολλές περιπτώσεις χρεών, οι συγγενείς επιλέγουν να αποποιηθούν την κληρονομιά , καθώς σε περίπτωση αποδοχής της, η περιουσία που περιέρχεται ως κληρονομιά «ενώνεται» με την προσωπική περιουσία του κληρονόμου. Το γεγονός αυτό συνεπάγεται την ενδεχόμενη κατάσχεση ή και πλειστηριασμό ακινήτων από την προσωπική περιουσία του κληρονόμου για χρέη του θανόντος, και αυτό γιατί μαζί με την κληρονομιά μεταβιβάζονται και τα τυχόν υπάρχοντα χρέη. Χρήσιμο είναι στο σημείο αυτό να αναφέρουμε και να αναλύσουμε πώς και γιατί το δικαίωμα αποποίησης δεν συμπαρασύρει και το δικαίωμα στη σύνταξη του επιζώντος συζύγου.
Δικαίωμα σύνταξης
Τα εν λόγω κοινωνικοασφαλιστικά δικαιώματα δεν αποτελούν αντικείμενο της κληρονομιάς, διότι γεννώνται βάσει ειδικών νομοθετικών διατάξεων απευθείας στο πρόσωπο του δικαιούχου με το θάνατο του συζύγου-συγγενούς τους. Δεν αποτελούν, δηλαδή, δικαιώματα του ίδιου του αποβιώσαντος, που μεταβιβάζονται με το θάνατό του στα πρόσωπα που κατά το αστικό δίκαιο τον κληρονομούν, εξ ου και δεν θα μπορούσε ο αποβιώσας να διαθέσει αυτά με τη σύνταξη διαθήκης (π.χ. να ορίσει ποιος θα λαμβάνει τη σύνταξή του). Σύμφωνα με το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους «το δικαίωμα αυτό [δηλ. λήψης συντάξεως αιτία θανάτου ασφαλισμένου] αποκτούν οι δικαιούχοι ιδίω δικαίω (JURE PROPRIO) και απ’ ευθείας από τους συνταξιοδοτικούς νόμους και όχι κληρονομικώ δικαιώματι (JURE HEREDITATIΟ)» [με παραπομπή στον Τούση] για να καταλήξει ότι «η αποποίηση της κληρονομίας του θανόντος δεν θίγει το συνταξιοδοτικό δικαίωμα της συζύγου.» (ομοίως γνωμοδότησε η Νομική Διεύθυνση του Υπουργείου Οικονομικών με το με αρ. πρωτ. 4512/1988 έγγραφό της). Ουσιαστικά, δεν αποτελεί παροχή προερχόμενη από την περιουσία του κληρονομούμενου, αλλά από την περιουσία του οικείου ασφαλιστικού οργανισμού, που απονέμεται το πρώτον εκ του νόμου στην ίδια τη χήρα/ή τον χείρο και όχι λόγω κληρονομικής διαδοχής. Αλλά και σε ό,τι αφορά στα εφάπαξ βοηθήματα (το κοινώς λεγόμενο «εφάπαξ») που χορηγούνται από οργανισμούς κοινωνικής ασφάλισης σε πρόσωπα οριζόμενα από το νόμο εξαιτίας του θανάτου ασφαλισμένου, εντοπίζονται δικαστικές σύμφωνα με τις οποίες τα εν λόγω εφάπαξ βοηθήματα δεν περιλαμβάνονται στην κληρονομία (Αποποίηση και σύνταξη χηρείας-Καλαμίτσης).
Σύμφωνα με τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι ο σύζυγος που επιζεί, σε περίπτωση που υπάρχουν χρέη και πρέπει να αποποιηθεί, πρέπει να γνωρίζει ότι η σύνταξη δεν επηρεάζεται από τυχόν αποποίηση. Η αποποίηση μπορεί να προχωρήσει, ενώ και ταυτόχρονα μπορεί να προχωρά τις διαδικασίες απόδοσης της σύνταξης χειρίας.
Χρέη στην κληρονομιά και αποδοχή με το ευεργέτημα της απογραφής
Σύμφωνα με τον αστικό κώδικα, σε περίπτωση κληρονομιάς με χρέη, δίνεται η δυνατότητα στους κληρονόμους να αποδεχθούν την κληρονομιά με το ευεργέτημα της απογραφής. Στο άρθρο 1902 του Αστικού Κώδικα («Αποδοχή με το ευεργέτημα της απογραφής) προβλέπεται λοιπόν ότι «Όσο ο κληρονόμος έχει δικαίωμα να αποποιηθεί την κληρονομία, μπορεί να δηλώσει ότι την αποδέχεται με το ευεργέτημα της απογραφής. Η δήλωση γίνεται στη γραμματέα του δικαστηρίου της κληρονομίας». Ουσιαστικά, δηλαδή, και επειδή όπως αναφέραμε παραπάνω, με την αποδοχή της κληρονομιάς, η περιουσία του θανόντος ενώνεται με την περιουσία του κληρονόμου, με αποτέλεσμα να κινδυνεύει ο κληρονόμος να ζημιωθεί από τα χρέη της κληρονομιάς, σκοπός του ευεργετήματος της απογραφής είναι να υπολογίσει και να ξεχωρίσει την κληρονομιαία περιουσία, ώστε τυχόν χρέη να περιοριστούν και να ικανοποιηθούν από αυτή. Στην ουσία με το ευεργέτημα της απογραφής, ο κληρονόμος προστατεύει αφ’ ενός την προσωπική του περιουσία από τους δανειστές της κληρονομίας (δηλαδή του κληρονομούμενου) και αφ’ ετέρου έχει τη δυνατότητα να επωφεληθεί από το ενεργητικό της, εφ’ όσον υπάρχει. Άπαξ δηλαδή και υποβληθεί η σχετική δήλωση αποδοχής με το ευεργέτημα της απογραφής, η προσωπική περιουσία του κληρονόμου και η κληρονομιαία περιουσία χωρίζονται και αποτελούν δύο διακριτά οικονομικά μεγέθη, με αποτέλεσμα οι δανειστές του κληρονομούμενου να μην μπορούν να στραφούν κατά της ατομικής περιουσίας του κληρονόμου για την ικανοποίηση των απαιτήσεών τους, παρά μόνο κατά των στοιχείων του ενεργητικού της κληρονομίας, εάν υπάρχουν. Θα πρέπει δε να σημειωθεί, ότι η «ιδιαίτερη» αυτή κατηγορία αποδοχής, είναι η μόνη κατάλληλη για τους κληρονόμους, που αγνοούν ή διατηρούν αμφιβολίες σε σχέση με το ενεργητικό ή/και το παθητικό της κληρονομίας, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα μετά το πέρας της τυπικής διαδικασίας, που ακολουθείται, να επιλέξουν αν τελικά θα την αποδεχτούν οριστικά ή όχι.
Η διαδικασία που ακολουθείται για την αποδοχή της κληρονομίας με τον ανωτέρω τρόπο είναι σε γενικές γραμμές απλή, ωστόσο θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην τήρηση των αποσβεστικών προθεσμιών που τάσσει ο νόμος, καθώς η άπρακτη παρέλευσή τους συνεπάγεται οριστικά την κατάλυση των δικαιωμάτων του κληρονόμου. Συνοπτικά, τα στάδια για την αποδοχή της κληρονομιάς με το ευεργέτημα της απογραφής είναι τα εξής:
- Εντός τεσσάρων μηνών από το θάνατο του κληρονομούμενου, ο κληρονόμος θα πρέπει να δηλώσει στη γραμματεία του δικαστηρίου της κληρονομιάς ότι αποδέχεται την κληρονομία με το ευεργέτημα της απογραφής. Πρακτικά η διαδικασία ολοκληρώνεται μέσα σε λίγα λεπτά, με τη συμπλήρωση απλώς μιας δήλωσης, που χορηγεί στον ενδιαφερόμενο ο γραμματέας του δικαστηρίου. Συνέπεια της δήλωσης αυτής είναι ότι η ευθύνη του κληρονόμου περιορίζεται μέχρι το ενεργητικό της κληρονομιάς. Συγκεκριμένα ευθύνεται μόνο με την κληρονομιαία περιουσία και όσο αυτή επαρκεί (και όχι με την ατομική του περιουσία!).
- Μετά την κατάθεση της ανωτέρω δήλωσης εκ μέρους του κληρονόμου, ξεκινά νέα τετράμηνη προθεσμία εντός της οποίας ο κληρονόμος υποχρεούται να καταθέσει αίτηση ενώπιον του αρμοδίου δικαστηρίου για την αποδοχή της κληρονομίας με το ευεργέτημα της απογραφής, η οποία θα πρέπει να είναι πλήρης και να εμπεριέχονται σε αυτήν όλα τα αναγκαία στοιχεία και δικαιολογητικά που απαιτούνται για να γίνει δεκτή (πιστοποιητικό εγγυτέρων συγγενών, πιστοποιητικό περί μη δημοσίευσης διαθήκης του κληρονομουμένου, πιστοποιητικό οικογενειακής κατάστασης του κληρονόμου κ.ά.). Η αίτηση θα εξεταστεί εν συνεχεία από τον ειρηνοδίκη, ο οποίος,, εφόσον την κάνει δεκτή θα διατάξει την απογραφή της κληρονομίας από έναν συμβολαιογράφο και δύο πραγματογνώμονες. Η επιλογή των αρμόδιων να ενεργήσουν την απογραφή προσώπων, μπορεί να γίνει και από τον κληρονόμο, εφ’ όσον όμως το έχει αιτηθεί στην αρχική του αίτηση.
- Εντός της ανωτέρω τετράμηνης προθεσμίας (στην οποία σημειωτέον δεν προσμετράται το διάστημα μεταξύ κατάθεσης της αίτησης του κληρονόμου και της έκδοσης απόφασης από τον ειρηνοδίκη) θα πρέπει να ολοκληρωθεί η απογραφή της κληρονομίας από το συμβολαιογράφο και τους πραγματογνώμονες, να γίνει δηλαδή η καταγραφή του ενεργητικού και του παθητικού της, δηλαδή η καταγραφή της αξίας της περιουσίας αλλά και των χρεών. Για την απογραφή της κληρονομίας, συντάσσεται έκθεση, που αποτελεί επίσημο συμβολαιογραφικό έγγραφο. Σημαντικό στο σημείο αυτό είναι να πούμε ότι η ολοκλήρωση της απογραφής δε συνεπάγεται και αποδοχή της κληρονομίας και για την ολοκλήρωσή της, απαιτείται χωριστή συμβολαιογραφική πράξη αποδοχής, που μεταγράφεται στο οικείο υποθηκοφυλάκειο.
Πρόκειται, συνεπώς, για μια χρονοβόρα διαδικασία, ίσως και κοστοβόρα, γι’ αυτό είναι χρήσιμο οι κληρονόμοι να συζητούν με τους δικηγόρους τους τις δυνατότητες αποδοχής ή αποποίησης, και μετά από σκέψη και, κυρίως, σωστό υπολογισμό να καταλήγουν στην βέλτιστη, για την περίπτωση τους, επιλογή.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Η Αποδοχή με το ευεργέτημα της απογραφής ισχύει εκ του νόμου και σε κάθε περίπτωση για τους ανήλικους κληρονόμους. Όταν ένας ανήλικος κληρονομεί, ο νόμος, για να τον προστατεύσει και να μην κινηθούν διαδικασίες κατάσχεσης εναντίον του, αλλά και για να προστατεύσει τυχόν υπάρχουσα προσωπική του περιουσία, ορίζει ότι κληρονομεί με το ευεργέτημα της απογραφής. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι μόλις συμπληρώσει τα 18 έτη του και ενηλικιωθεί οφείλει να προχωρήσει στην ανωτέρω διαδικασία απογραφής, η οποία δεν γίνεται μέσα στην ανωτέρω προθεσμία, αλλά «περιμένει» την ενηλικίωση για λόγους προστασίας. Εάν υπάρχουν χρέη και το ανήλικο πρέπει να αποποιηθεί το σύνολο της κληρονομιάς, τότε δεν περιμένει την ενηλικίωση, αλλά αυτός που ασκεί τη γονική μέριμνα, είτε και οι δυο γονείς, είτε ο ένας σε περίπτωση θανάτου, κάνει αίτηση στο αρμόδιο δικαστήριο και ζητά να του/τους δοθεί άδεια για αποποίηση. Κατόπιν της άδειας αυτής, α ασκών τη γονική μέριμνα πηγαίνει στη γραμματεία του δικαστηρίου, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, και αποποιείται για λογαριασμό του ανηλίκου. Κάποιοι δικηγόροι έχουν την λανθασμένη πεποίθηση να λένε σε αυτές τις περιπτώσεις να περιμένει το ανήλικο της ενηλικίωσή του και μετά, ενήλικος πια, να αποποιηθεί μόνος του. Είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι αυτή η πρακτική είναι λανθασμένη, και, προς αποφυγή λαθών ή και οικονομικών και δικαστικών περιπετειών, να προχωρούν οι ασκούντες τη γονική μέριμνα στην αποποίηση για λογαριασμό των ανηλίκων.
Συμπερασματικά, σε περίπτωση θανάτου κάποιου συγγενούς, οι επιλογές είναι οι εξής:
- Αποδοχή κληρονομιάς: Μέσα σε έξι μήνες από την ημερομηνία θανάτου, οι κληρονόμοι έχουν υποχρέωση να δηλώσουν στην αρμόδια ΔΟΥ την κληρονομίαια περιουσία καθώς και το ποσοστό που κληρονομεί έκαστος, ώστε να φορολογηθεί ανάλογα. Σημαντικό είναι να θυμόμαστε ότι, αν παρέλθει η προθεσμία των έξι μηνών έστω και για μια ημέρα, ο κάθε κληρονόμος οφείλει να πληρώσει πρόστιμο που κυμαίνεται από 40 – 60 ευρώ, ανάλογα με την αρμόδια ΔΟΥ. Τέλος, σε περίπτωση που έχει δημοσιευθεί διαθήκη, η ανωτέρω εξάμηνη προθεσμία ξεκινάει από την ημερομηνία δημοσίευσης της διαθήκης και όχι από την ημερομηνία θανάτου. Η συμβολαιογραφική αποδοχή δεν υπόκειται σε κάποια προθεσμία μεν, είναι καλό δε οι κληρονόμοι να τη δρομολογούν άμεσα, για να μην αφήνουν εκκρεμότητες.
- Αποδοχή κληρονομιάς με το ευεργέτημα της απογραφής: Σε περίπτωση που υπάρχουν χρέη και οι κληρονόμοι θέλουν μεν να αποδεχθούν την κληρονομιά, αλλά όχι να ευθύνονται για τα χρέη αυτής και με την δική τους περιουσία, μπορούν να αποδεχθούν με το ευεργέτημα της απογραφής, με τη διαδικασία που αναλυτικά αναφέρθηκε παραπάνω.
- Αποποίηση κληρονομιάς: Μέσα σε 4 μήνες από την ημερομηνία θανάτου, οι συγγενείς προσέρχονται στην γραμματεία/αρμόδια υπηρεσία του αρμόδιο Ειρηνοδικείου με την ταυτότητά τους και τη ληξιαρχική πράξη θανάτου και δηλώνουν ρητά την πρόθεσή τους να αποποιηθούν. Τα ανήλικα αποποιούνται, δια μέσου των ασκούντων τη γονική μέριμνα, άμεσα με την κατάθεση αίτησης στο αρμόδιο δικαστήριο και μετά από άδεια αυτού. Η πρακτική της αποποίησης μετά την ενηλικίωση είναι λανθασμένη σε κάθε περίπτωση.
ΠΡΟΣΟΧΗ! Η αποποίηση ή αποδοχή κληρονομίας αποτελεί ζήτημα που ενδεχομένως να έχει εξαιρετικά σοβαρές συνέπειες και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αποφασίζεται χωρίς προηγούμενη νομική συμβουλή επί των περιστατικών της κάθε συγκεκριμένης περίπτωσης.
Λιάνα Χαντέ
Δικηγόρος, Υπ. Δρ. Νομικής ΕΚΠΑ
e-mail: chanteliana@yahoo.gr