Άραγε πότε η μοναξιά είναι επιλογή και πότε αυτό μπορεί να κρύβει κινδύνους; Είναι πάντοτε η μοναξιά ένα συναίσθημα, που βιώνουμε συνοδευόμενο από πόνο και απομόνωση; Ή μπορεί να αποτελεί επιλογή και να είναι τμήμα μιας διαδικασίας ή μιας περιόδου εσωτερικότητας; Τι σημαίνει «νιώθω μοναξιά» για τον κάθε ένα από εμάς; Εσύ πώς θα όριζες τη μοναξιά;
Ποια η διαφορά ανάμεσα στη μοναξιά και τη μοναχικότητα;
Η μοναχικότητα είναι ένα συναίσθημα, που σου δίνει τη δυνατότητα να συνδεθείς και να αγαπήσεις τον εαυτό σου. Προϋποθέτει να έχεις την ικανότητα να επικοινωνείς με τα συναισθήματά σου και να μπορείς να ακούσεις τις βασικές συναισθηματικές σου ανάγκες. Να έχεις δηλαδή μια στοιχειώδη ικανότητα αυτογνωσίας. Συχνά στη ζωή μας οι άνθρωποι μπορεί να διανύουμε περιόδους μοναχικότητας. Φάσεις όπου έχουμε την ανάγκη να στραφούμε στον εαυτό μας και να τον ακούσουμε, με σκοπό να μπορέσουμε ίσως έπειτα να επικοινωνήσουμε καλύτερα τις ανάγκες μας στους άλλους και να είμαστε ίσως πιο ανοικτοί να ακούσουμε τις δικές τους ανάγκες. Αυτές είναι φάσεις συνήθως αναπροσαρμογής στην πραγματικότητα, που ίσως έρχονται μέτα από κάποια μεταβατική περίοδο ή έπειτα από κάποια αλλάγη ή κρίση στη ζωή του ατόμου ή της οικογένειας. Επίσης, μπορεί συχνά να αποτελεί και έναν τρόπο ζωής που είναι επιλογή του ατόμου, ακόμη και αν αυτό μπορεί να ξεκινά από κάποιον μηχανισμό άμυνας, που χρησιμοποιεί, προκειμένου να διαχειριστεί τον εαυτό του και τους άλλους γύρω του. Η μοναχικότητα, ωστόσο, αν διαρκέσει μακροχρόνια, ίσως δημιουργήσει επιπλέον δυσκολίες. Ο κοινωνικός περίγυρος, σεβόμενος και ακολουθώντας τις ανάγκες του ατόμου, ενδεχομένως αρχικά να μείνει σε απόσταση και, στη συνέχεια, να διατηρήσει την απόσταση αυτή σε τέτοιο βαθμό που η γεφύρωσή της να είναι μια δύσκολη κατάκτηση. Τα συναισθήματα της απομόνωσης και της μοναξιάς ίσως έρθουν, τότε, ως δευτερογενή αποτελέσματα. Στην τρίτη ηλικία ο κίνδυνος αυτός είναι μεγαλύτερος, δεδομένου ότι ο ηλικιωμένος άνθρωπος τείνει να γίνεται περισσότερο άκαμπτος και λιγότερο ευέλικτος στο πέρας του χρόνου. Αποτέλεσμα αυτού είναι να μην μπορεί με ευκολία να αντιληφθεί τις κοινωνικές επιπτώσεις της συμπεριφοράς του και, έτσι, να εγκλωβιστεί σε μια συνθήκη που, ενώ ξεκίνησε ως επιλογή, οδήγησε σε αυτοπεριορισμό και απομόνωση.
Η μοναξιά είναι ένα συναίσθημα που κάνει τους ανθρώπους να υποφέρουν. Συνήθως προκαλεί πόνο και είναι επώδυνη. Για το ανθρώπινο είδος, αλλά και για άλλα πολλά έμβια όντα, η ανάγκη να συν-υπάρχουμε με τους άλλους αποτελεί μια βασική πρωτογενή ανάγκη. Η μοναξιά είναι ένα δύσκολο συναίσθημα, που γεννιέται μέσα από την απουσία δυνατοτήτων. Είναι ένα συναίσθημα που κάνει τους ανθρώπους να παραλύουν και να φοβούνται, γιατί είναι ένα αίσθημα αντίθετο με την φύση του ανθρώπου. Η συναισθηματική ανάγκη του άλλου αποτελεί το βασικότερο ανθρώπινο χαρακτηριστικό και το συναίσθημα της μοναξιάς κλυδωνίζει αυτήν την τόσο ουσιαστική και πυρηνική ανάγκη όλων μας.
Μοναξιά και τρίτη ηλικία
Όπως είναι αναμενόμενο, οι ηλικιωμένοι άνθρωποι ταλανίζονται σε μεγάλο βαθμό από συναισθήματα μοναξιάς. Σύμφωνα με έρευνες στο Ηνωμένο Βασίλειο, περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι που βρίσκονται στην τρίτη ηλικία αισθάνονται μόνοι τους. Κάτι τέτοιο, όπως είναι φυσικό, έχει επίδραση και στην ψυχική τους υγεία. Σύμφωνα με άλλες έρευνες η κατάθλιψη επηρεάζει το 22% του αντρικού ηλικιωμένου πληθυσμού και το 28% του γυναικείου. Ωστόσο, ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων ηλικίας άνω των 50 βρέθηκε ότι δεν έχουν συζητήσει ποτέ και με κανέναν τα συναισθήματα μοναξιάς, που βιώνουν. Με άλλα λόγια, δηλαδή, η μοναξιά που βιώνουν οι ηλικιωμένοι πολλές φορές δε μοιράζεται και είναι συχνά σιωπηλή, γιατί το να παραδεχτεί κανείς δημοσίως ότι τη νιώθει ίσως αποτελεί και κοινωνικό στίγμα (Booth, 1997).
Πολλές είναι οι συνθήκες, που συμβάλουν στο αίσθημα της μοναξιάς στην τρίτη ηλικία. Κάποιες είναι οι ακόλουθες:
Συνταξιοδότηση: οι άνθρωποι χάνουν την καθημερινή επαφή με τους συναδέλφους και την εργασιακή επικοινωνία και ρουτίνα.
Πένθος/απώλεια: τα συναισθήματα της μοναξιάς μπορεί συχνά να ξεκινούν ως αποτέλεσμα της απώλειας κάποιου αγαπημένου φίλου ή συντρόφου. Παρόμοια συναισθήματα υπάρχουν και σε άλλες σημαντικές απώλειες, όπως όταν προκύπτουν αλλαγές λόγω θεμάτων υγείας (πχ η φροντιδα του ενός συντρόφου σε κάποιο κέντρο αποκατάστασης)
Έλλειψη φίλων και κοινωνικού περίγυρου: ο κοινωνικός και φιλικός περίγυρος μπορεί να μην ζει στην ίδια περιοχή πια. Επίσης, ένα σημαντικό κομμάτι στην τρίτη ηλικία είναι και ο θάνατος, που βίαια περιορίζει τον κύκλο των φίλων και των αγαπημένων προσώπων και σε αναγκάζει σε συχνά απότομες συναισθηματικές μεταστάσεις.
Προβλήματα υγείας: η μοναξιά σχετίζεται άμεσα με τις δυσκολίες υγείας. Η φτωχή κινητικότητα ή και κάποια χρόνια ασθένεια, αν δεν υπάρχει ισχυρό κίνητρο ή εκλείπουν οι πολύ στενοί φιλικοί δεσμοί, συχνά αυτοπεριορίζει το άτομο και πλέκει σιγά-σιγά το βαρύ συναίσθημα της μοναξιάς.
Η τοποθεσία: πόσο κοντά ή μακριά βρίσκεσαι από το περιβάλλον σου, εάν η πρόσβαση στη συγκοινωνία είναι επαρκής και συχνή ή αν ζεις σε μια απομονωμένη περιοχή ή σε κάποιον οίκο ευγηρίας είναι στοιχεία, που επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την κοινωνικότητά σου καθώς η πρώτη περίπτωση διευκολύνει τους κοινωνικούς δεσμούς, ενώ η δεύτερη τους περιορίζει σε σημαντικό βαθμό. Η μοναξιά στην τρίτη ηλικία συχνά έρχεται ως αποτέλεσμα τέτοιων περιορισμών, που βαθμιαία οδηγούν σε βαθιά συναισθηματική απομόνωση.
Τι μπορεί να γίνει; Τι λένε οι έρευνες;
Πολλά ερευνητικά δεδομένα κάνουν λόγο για τη σημαντικότητα της κοινωνικής επανένταξης των ηλικιωμένων ατόμων ως τρόπο αντιμετώπισης σε συναισθήματα μοναξιάς και βιώματα κοινωνικής απομόνωσης και αποκλεισμού. Σε έρευνες έχει βρεθεί ότι ο βαθμός του αποκλεισμού, που βιώνουν οι ηλικιωμένοι, αποτελεί έναν σημαντικό προβλεπτικό παράγοντα των συναισθημάτων ευεξίας από τη μια και μοναξιάς από την άλλη. Μάλιστα σε μια πρόσφατη μετα-ανάλυση 148 ερευνών (Holt-Lunstad , Smith, Layton, 2010) βρέθηκε ότι η έλλειψη κοινωνικών αλληλεπιδράσεων αποτελεί παράγοντα κινδύνου για πρόωρο θάνατο σχεδόν όμοιας επικινδυνότητας με το να καπνίζει κάποιος 15 τσιγάρα την ημέρα και πολύ περισσότερης επικινδυνότητας από την παχυσαρκία και τη σωματική αδράνεια.
Με τον όρο «κοινωνικό αποκλεισμό» οι Davidson & Rossall (2015) στη βιβλιογραφική έρευνά τους σχετικά με τη μοναξιά και την τρίτη ηλικία αναφέρονται σε 6 παράγοντες, οι οποίοι επηρεάζουν τα συναισθήματα μοναξιάς. Αυτοί είναι:
1. Οι κοινωνικές σχέσεις
2. Το πολιτισμικό υπόβαθρο
3. Οι δραστηριότητες και η δυνατότητα πρόσβασης σε πληροφορίες και επικοινωνία
4. Η δυνατότητα να είναι ο ηλικιωμένος κοντά σε σούπερ μάρκετ , καφενεία , ΚΑΠΗ και άλλες σημαντικές τοπικές διευκολύνσεις
5. Η δυνατότητα σωστής χρήσης και πρόσβασης σε δημόσια συγκοινωνία
6. Η δυνατότητα πρόσβασης σε είδη πρώτης ανάγκης.
Βρέθηκε, λοιπόν, ότι ο αποκλεισμός σε τρεις τουλάχιστον τομείς από τους ανωτέρω πολλαπλασιάζει τον κίνδυνο ο ηλικιωμένος να βυθιστεί σε έντονα αισθήματα μοναξιάς.
Θα πρέπει να επισημάνουμε και την υποκειμενική αίσθηση της μοναξιάς, το πόσο μόνος δηλαδή μπορεί αισθάνεται κάποιος ακόμα και σε μια συνθήκη που δεν υπάρχει κοινωνική απομόνωση. Ή και το ανάποδο: να υπάρχει κοινωνική απομόνωση, αλλά το άτομο να μη βιώνει συναισθήματα μοναξιάς. Τα συναισθήματα δηλαδή της μοναξιάς συνδέονται και με την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας. Οι άνθρωποι που αισθάνονται μοναξιά είναι πιο πιθανό να εμπλέκονται σε αρνητικές κρίσεις για τον εαυτό σου και συνεπώς δυσλειτουργικές συμπεριφορές, αισθάνονται δηλαδή ότι οι άλλοι τους απορρίπτουν και αυτό συμβάλει σε μια χαμηλή αίσθηση αυτο-αξίας. Σε πρόσφατη έρευνα βρέθηκε ότι σε μια ομάδα ατόμων άνω των 65, που δούλεψαν πάνω στις αρνητικές σκέψεις και πεποιθήσεις που είχαν για σχέσεις με ανθρώπους από το παρελθόν τους, τροποποιήθηκαν τα αρνητικά συναισθήματα που είχαν ότι οι άλλοι τους έχουν εγκαταλείψει και απορρίψει.
Μια ακόμη έννοια που συνδέεται με το συναίσθημα της μοναξιάς είναι και η «κοινωνική αποσύνδεση» (social detachment). Σε αυτήν την περίπτωση οι άνθρωποι αδυνατούν (είτε δεν επιθυμούν, είτε δεν μπορούν) να συμμετέχουν σε κοινωνικές δραστηριότητες. Σύμφωνα με μια μακροχρόνια μελέτη αναφέρονται τέσσερις τομείς κοινωνικής συμμετοχής :
- Το να είσαι μέλος κάποιου οργανισμού, κόμματος, ομάδας γειτονιάς, ενορίας ή και κάποιου εθελοντικού οργανισμού.
- Το να πηγαίνεις σε δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο σου, όπως σε εκπαιδευτικά σεμινάρια, συλλόγους χορού, καλλιτεχνικούς συλλόγους και γυμναστήρια.
- Το να συμμετέχεις σε πολιτισμικά δρώμενα, όπως το να πηγαίνεις θέατρο και σινεμά.
- Το να διατηρείς ενεργές τις κοινωνικές σου επαφές, όπως το να έρχεσαι σε επαφή με την οικογένειά σου, τους φίλους σου και τα παιδιά σου.
Σύμφωνα με τους Jivraj, S., Nazroo, J., and Barnes, M. (2012) ο μεγαλύτερος αριθμός των σύγχρονων ηλικιωμένων ανθρώπων συμμετέχουν ενεργά και στους 4 παραπάνω τομείς. Ωστόσο υπάρχει ένα ποσοστό 20% το οποίο είναι αποκλεισμένο σε τουλάχιστον 3 τομείς από αυτούς που αναφέραμε παραπάνω και ένα ποσοστό 50% που δεν συμμετέχει ως μέλος κάποιου οργανισμού ούτε αξιοποιεί σε δραστηριότητες τον ελεύθερο χρόνο του (τους τομείς 1 και 2). Ενώ μονάχα ένα 5% δεν έρχεται σε επαφή με τον 4ο παράγοντα , την συναναστροφή με οικείους και φίλους. Οι έρευνες αυτές μπορούν να αποτελέσουν έναν οδηγό, που θα βοηθήσει στη μείωση των συναισθημάτων μοναξιάς και απομόνωσης.
Εάν, λοιπόν, αναρωτιέσαι σε τι βαθμό μπορεί να βυθίζεσαι στη μοναξιά ή στη μοναχικότητά σου και θέλεις να το αλλάξεις αναρωτήσου:
- Πόσο συχνά αισθάνεσαι ότι σου λείπει μια παρέα;
- Πόσο συχνά νιώθεις ότι οι άλλοι σε κάνουν πέρα;
- Πόσο συχνά αισθάνεσαι απομονωμένος από τους άλλους;
Αν νιώθεις ότι πολλές φορές οι σκέψεις σου σε οδηγούν σε δυσλειτουργικές προς εσένα συμπεριφορές, τότε αναρωτήσου τι μπορείς να κάνεις διαφορετικά. Τι μπορείς να αλλάξεις και πόσο αυτό το θέλεις. Αν πραγματικά θελήσεις να αλλάξεις τρόπο ζωής τότε το πιθανότερο είναι να καταφέρεις να πραγματοποιήσεις κάποιες αλλαγές, οι οποίες με τη σειρά τους θα επιφέρουν αργότερα και άλλες. Τα σημαντικά κομμάτια της ψυχικής υγείας και ευεξίας είναι η συνύπαρξη και η αλληλεπίδραση με το κοινωνικό πλαίσιο και το συναίσθημα του ανήκειν, το να αισθάνεσαι δηλαδή ως ενεργό μέρος ενός συνόλου. Συχνά οι άνθρωποι, καθώς μεγαλώνουν, παύουν σταδιακά να αισθάνονται μέλη του κοινωνικού συνόλου θέτοντας τον εαυτό τους σε έναν περίεργο αυτο-αποκλεισμό. Αρχής γενομένης από τη συνταξιοδότηση αλλά και με τη συμβολή άλλων αλλαγών το αίσθημα του ανήκειν αρχίζει να φθίνει. Δεν είναι όμως πάντα έτσι. Στην ουσία αυτό που συμβαίνει είναι ότι το ανήκειν αλλάζει μορφή. Είναι σημαντικό λοιπόν να βρεθεί ένα τρόπος να μπορέσει να αγκαλιάσει ο άνθρωπος της τρίτης ηλικίας νέες μορφές αλληλεπίδρασης και μια νέα σχέση με τον εαυτό του.
Παράγοντες σημαντικοί για την ευεξία των ηλικιωμένων ενάντια στα αισθήματα μοναξιάς είναι:
- να αισθάνονται ότι δεν τους έχουν ξεχάσει,
- να έχουν έστω και ένα κοντινό φίλο πέρα από την οικογένεια,
- να μπορούν να εμπλέκονται σε καθημερινές συζητήσεις,
- να μην αισθάνονται βάρος στην κοινωνία,
- να μπορούν να βρούν τρόπους και χώρους προσφοράς και βοήθειας. Να αισθάνονται ότι προσφέρουν και ότι είναι ενεργοί. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την επαφή με εθελοντικούς συλλόγους, αλλά και μέσα από τη συμμετοχική τους δράση στην κοινότητα και στην οικογένεια.
- Τέλος, είναι σημαντικό να έρχονται σε επαφή και σε αλληλεπίδραση με ανθρώπους διαφορετικών ηλικιών. Μάλιστα πολλές έρευνες υποστηρίζουν τα οφέλη της διαγενεακής αλληλεπίδρασης κόντρα στην κυρίαρχη ιδεολογία του χάσματος των γενεών.
Βιβλιογραφία
Susan Davidson and Phil Rossall (2015) Age UK Loneliness Evidence Review
Booth (1997)., R.Existential loneliness: The other side of the void. International Journal of Interpersonal Studies, 16, 23–32
Holt-Lunstad J, Smith TB, Layton JB. Social Relationships and Mortality Risk: A Meta-analytic Review. PLoS Med 2010;7(7): e1000316. doi:10.1371/ journal.pmed.1000316
Kneale, D. (2012) Is social exclusion still important for older people? London: Age UK
Jivraj, S., Nazroo, J., and Barnes, M. (2012) ‘Change in social detachment in older age in England’, in: The Dynamics of Ageing. Evidence from the English Longitudinal Study of Ageing 2002-2010. Wave 5. James Banks, James Nazroo, and Andrew Steptoe (Eds.) Chapter 3, pp. 48-83. London: The Institute for Fiscal Studies
Ψυχολόγος, MSc – Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια