Οι ανάγκες της τρίτης ηλικίας είναι πολλές. Σίγουρα διαφοροποιούνται από άτομο σε άτομο. Δεν κατέχουν, όμως, μικρότερη σημασία από αυτές των νεότερων συνανθρώπων μας. Οι ανάγκες της τρίτης ηλικίας είναι εξίσου σημαντικό να ακουστούν, όπως και οι ανάγκες όλων. Ένας παλιός αλλά γνώριμος θεωρητικός στον χώρο της ψυχολογίας και της φιλοσοφίας, ο Maslow, μίλησε για την ιεράρχιση αυτών των αναγκών και τη σημαντική επίδρασή τους στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Ποιες είναι, λοιπόν, οι ανάγκες μας και πώς, ακούγοντάς τες, μπορούμε να ζούμε περισσότερο ολοκληρωμένοι; Ο Maslow μίλησε για μια πυραμίδα, όπου οι ανθρώπινες ανάγκες ιεραρχούνται από τις πιο βασικές και απαραίτητες μέχρι την κορυφή, όπου πιο σύνθετες ανάγκες ολοκληρώνουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Η πυραμίδα του Maslow αναπτύσσεται ως εξής:
- στη βάση της βρίσκονται οι βασικές πρωτογενείς ανάγκες, που συνδέονται με την επιβίωση του ατόμου, όπως διατροφή , σεξουαλική ζωή και υγεία. Αυτές είναι οι φυσιολογικές ανάγκες, που ο άνθρωπος χρειάζεται να ικανοποιεί, για να μπορέσει να περάσει σε επόμενα επίπεδα ικανοποίησης.
- Ακολουθεί η ασφάλεια, όπου ο Maslow υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να αισθάνεται ασφαλής έχοντας ένα σπίτι, μια δουλειά, ασφάλιση και σύνταξη.
- Οι επόμενες ανάγκες είναι οι ανάγκες της κοινωνικής αποδοχής, της αγάπης και του ανήκειν. Ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να έχει φίλους, να αισθάνεται αποδεκτός και να ανήκει σε μια ομάδα. Οι κοινωνικές ανάγκες του ατόμου «ανθίζουν», όταν έχουν καλυφθεί οι προηγούμενες περισσότερο ζωτικές ανάγκες.
- Στη συνέχεια έρχονται οι ανάγκες της αυτοεκτίμησης. Σύμφωνα με αυτές, ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να έχει τις δικές του απόψεις και πεποιθήσεις, να στηρίζεται και να πιστεύει στον εαυτό του και, έτσι, να βιώνει ικανοποίηση μέσα από τον σεβασμό του εαυτού, τη γνώση, την επιρροή, την ανεξαρτησία, την ελευθερία. Να είναι δηλαδή ο κύριος του εαυτού του και να τον ορίζει με πίστη, δύναμη και αυτοσεβασμό στον ίδιο και στους άλλους.
- Τέλος, στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκονται οι ανάγκες της αυτοπραγμάτωσης, δηλαδή η αξιοποίηση των εσωτερικών ικανοτήτων, η δημιουργικότητα και η αίσθηση πληρότητας. Πρόκειται για την ανώτερη κατηγορία αναγκών και ουσιαστικά αναφέρεται στην ανάγκη του ατόμου να γίνει αυτό που ο ίδιος ονειρεύεται.
Πώς αυτές οι ανάγκες εκφράζονται και ικανοποιούνται στην τρίτη ηλικία;
Στην ηλικία της ώριμης ενηλικίωσης, από τα 65 και άνω, οι ανάγκες των ατόμων αρχίζουν συχνά να χρειάζονται επαναπροσδιορισμό. Αν πάρουμε για παράδειγμα τη θεωρία του Maslow, το να διασφαλίσουμε τα θέματα υγείας και επιβίωσης, τα οποία αποτελούν και τη βάση της πυραμίδας, αποτελεί βασική προϋπόθεση. Οπότε η φροντίδα θεμάτων υγείας αποτελεί την πρώτη προτεραιότητα.
Στη συνέχεια θα πρέπει να φροντίζουμε να υπάρχουν επαρκή αισθήματα ασφάλειας σε θέματα διαβίωσης, δηλαδή ένα ασφαλές σπίτι και ένα ασφαλές εισόδημα όπως και ασφαλής πρόσβαση στο σύστημα υγείας και στη φαρμακευτική αγωγή. Συχνά τα θέματα υγείας που ταλαιπωρούν τους ηλικιωμένους αλλά και η ανάγκη για οργανική φροντίδα κλυδωνίζουν την αίσθηση ασφάλειας. Συχνά οι ηλικιωμένοι χάνουν την ασφάλεια και την οικειότητα του σπιτιού, είτε επειδή χρειάζονται τη φροντίδα του νοσοκομείου, είτε επειδή η φροντίδα τους θα πρέπει να καλυφθεί σε κάποια κλινική. Είναι σημαντικής σημασίας σε τέτοιες περιπτώσεις ο ηλικιωμένος, όσο είναι δυνατό, να βιώνει ένα αίσθημα οικειότητας και ζεστασιάς όμοιο με εκείνο του σπιτιού του. Η σταθερότητα είναι απαραίτητη ακόμη και στις περιπτώσεις που χρειάζεται να φιλοξενηθεί σε σπίτι κάποιου συγγενή ή σε κάποια κλινική, αν δεν υπάρχει δυνατότητα φροντίδας στο σπίτι του.
Το αίσθημα του ανήκειν που ακολουθεί, εφόσον είναι καλυμμένες οι προηγούμενες ανάγκες επιβίωσης, αποτελεί κεντρικής σημασίας ανάγκη στην τρίτη ηλικία. Οι ηλικιωμένοι συχνά χάνουν την ανεξαρτησία τους και υπάρχει ο φόβος της απομόνωσης ή, σε άλλες περιπτώσεις, χάνουν σημαντικούς φίλους και συντρόφους, οπότε το αίσθημα του ανήκειν χρειάζεται επαναπροσδιορισμό. Νέες δραστηριότητες και σύλλογοι μπορούν να βοηθήσουν προς αυτήν την κατεύθυνση. Νέες γνωριμίες και ένας κοινωνικός ιστός είναι απαραίτητος, για να μπορέσει ο άνθρωπος να διατηρήσει αυτήν την τόσο ουσιώδη ανάγκη της κοινωνικής αποδοχής και της αγάπης. Ακριβώς επειδή η σημασία της κοινωνικής συμμετοχής είναι μεγάλη για την αίσθηση ικανοποίησης του ατόμου ειδικότερα στην τρίτη ηλικία, αυτή μπορεί να εκφραστεί και μέσα από οργανωμένες εκδρομές είτε θρησκευτικού τουρισμού, είτε αναψυχής, όπου συχνά άτομα όμοιας ηλικίας και ενδιαφερόντων έχουν τη δυνατότητα να δικτυωθούν και να κοινωνικοποιηθούν.
Αν συνεχίζει να έχει κάτι ανάγκη ο ηλικιωμένος άνθρωπος, αυτό είναι σίγουρα η αίσθηση αυτοεκτίμησης. Καθώς πολλές ικανότητές του μειώνονται ή συχνά χάνονται, η σπουδαιότητα να αισθάνεται ότι μπορεί να τα καταφέρει και ότι αξίζει είναι σπουδαίας σημασίας. Επίσης η αίσθηση ότι ορίζει τον εαυτό του και βασίζεται στα πόδια του αποτελεί χαρακτηριστικό σε αυτήν τη βαθμίδα ιεράρχησης και συχνά αποτελεί ζητούμενο για τα άτομα που διαβαίνουν την τρίτη ηλικία. Οι γνώσεις και η σοφία της ζωής, που χαρακτηρίζει συχνά τα άτομα στην τρίτη ηλικία, μπορούν να αποτελέσουν τους λόγους, για τους οποίους το άτομο θα συνεχίσει να βιώνει το αίσθημα ότι έχει καταφέρει και έχει γνώση και εμπειρία να μεταλαμπαδεύσει στους νεότερους ή και σε άλλους συνομηλίκους του. Επίσης συχνά ακούμε και περιπτώσεις μεγάλων σε ηλικία ατόμων, που κατακτούν βαθμίδες εκπαίδευσης μη αναμενόμενες για την ηλικία τους. Καταφέρνουν να ικανοποιήσουν δηλαδή μια ανάγκη τους, που θα τους οδηγήσει στην αίσθηση εσωτερικής πληρότητας που τόσο έχουμε ανάγκη όλοι μας, νεότεροι και γηραιότεροι.
Τέλος, στην κορυφή της πυραμίδας η αυτοπραγμάτωση! Οι ηλικιωμένοι ίσως έχουν ένα επιπλέον προνόμιο για την ικανοποίηση αυτής της ανάγκης, δεδομένου ότι η εμπειρία της ζωής τούς έχει προσφέρει τη δυνατότητα να φιλοσοφήσουν και να γνωρίσουν τον εαυτό τους. Έχουν την εμπειρία να μάθουν τι τους προσφέρει πληρότητα και αίσθημα ολοκλήρωσης. Χωρίς βέβαια να σημαίνει ότι όλοι οι ηλικιωμένοι έχουν καταφέρει να φτάσουν στην κορυφή της πυραμίδας, αλλά συχνά όσοι έχουν φροντίσει όλες τις προηγούμενες ανάγκες είναι σε θέση να απολαύσουν και τη μεγαλύτερη απόλαυση όλων….την ολοκλήρωση του εαυτού.
Σημαντικό ρόλο στην αίσθηση πληρότητας στην τρίτη ηλικία παίζει και η δημιουργικότητα. Η αίσθηση πληρότητας , δηλαδή το να αισθάνεσαι «πιο γεμάτος» και «πιο ολοκληρωμένος», συχνά συνδέεται με το πόσο δημιουργικός έχεις τη δυνατότητα να γίνεις και να απολαύσεις τα οφέλη αυτού. Πολλές έρευνες έχουν γίνει προς αυτήν την κατεύθυνση. Η σύνδεση ανάμεσα στη δημιουργικότητα και στο αίσθημα πληρότητας και ευεξίας αποτελεί αντικείμενο μελέτης σε άτομα τρίτης ηλικίας. Έρευνες σε Αυστραλία και Αμερική έχουν δείξει ότι η δημιουργική απασχόληση των ηλικιωμένων επηρέασε τη συνολική αίσθηση ικανοποίησης, που είχαν για τη ζωή τους και αύξησε τα επίπεδα αυτοεκτίμησης των συμμετεχόντων. Ενώ αντιστοίχως σε έρευνα στην Κορέα βρέθηκε ότι χαμηλά επίπεδα δημιουργικότητας (μη συμμετοχή σε δράσεις, μειωμένα ενδιαφέροντα, έλλειψη φαντασίας κλπ) συνδέεται με πολύ χαμηλή αίσθηση ικανοποίησης και αυτοεκτίμησης. Μάλιστα σε έρευνες που έχουν γίνει με πληθυσμούς ηλικιωμένων, που έχουν χάσει τον ή τη σύντροφό τους, βρέθηκε ότι έπειτα από μια περίοδο βαθύ πένθους και απώλειας οι ηλικιωμένοι που σημείωσαν υψηλότερο σκορ στην κλίμακα ευεξίας ήταν αυτοί που εμπλέκονταν όλο και περισσότερο με δημιουργικές δραστηριότητες.
Η ικανοποίηση των αναγκών στην τρίτη ηλικία μπορεί να συνδέεται με την κάλυψη των πρωτογενών και απαραίτητων αναγκών για την επιβίωση. Ωστόσο βλέπουμε ότι δε σταματάει εκεί, αλλά αντιθέτως, για να οδηγηθεί προς την ολοκλήρωση, απαιτεί μια συνεχιζόμενη και συνεχώς αλληλεπιδραστική πορεία. Οι ανάγκες που έχουμε οι άνθρωποι μπορεί να διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία και τις απαιτήσεις ή υποχρεώσεις αυτής, όμως στον πυρήνα τους δε διαφέρουν. Οι πυρηνικές μας ανάγκες για αποδοχή/ανήκειν και κοινωνική συμμετοχή, η ανάγκη να στηρίζομαι και να πιστεύω στον εαυτό μου και στην αξία μου και, τέλος, η ανάγκη να νιώθω δημιουργικός, ολοκληρωμένος και σε επαφή με τον εαυτό μου χωρίς στερεότυπα και προκαταλήψεις, αλλά με μια αίσθηση αποδοχής και ενσυναίσθησης, μας συνοδεύουν σε όλο το διάβα της ζωής μας και καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό την ψυχική μας υγεία.
Πηγές:
Pervin L.A & John. O.P, (2001). Θεωρίες προσωπικότητας, έρευνα και εφαρμογές. Αθήνα: Τυπωθήτω-Γ. Δαρδανος.
Hawkins, B., Foose, A. & Binkley, A (2004). Contribution of leisure to the life-satisfaction of older adults in Australia and the United States. World Leisure Journal , 46(2): 4-12.
Ψυχολόγος, MSc – Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
Photo: Maslow’s Hierarchy of Needs by BetterWorks Breakroom is licensed under CC BY 2.0/Desaturated from original