Μία από τις πρώτες ικανότητες που χάνονται στην άνοια είναι η κριτική σκέψη και η κοινωνική νόηση, δηλαδή το σύνολο των ικανοτήτων που βοηθούν το άτομο να αξιολογήσει μια κοινωνική κατάσταση, να αναγνωρίζει τις παραμέτρους που τη διαμορφώνουν, να πράττει ανάλογα και να κρίνει μετέπειτα και τη δική του συμπεριφορά και των άλλων. Καθώς οι υπόλοιπες γνωστικές δεξιότητες, όπως είναι η μνήμη, η προσοχή, η γλώσσα κ.α., εξασθενούν κι αυτές σταδιακά με την πάροδο της άνοιας, ο ασθενής ενδέχεται να φτάσει στο σημείο να παρασύρεται από τις αυθόρμητες σκέψεις, τις φοβίες και τις επιθυμίες του, δίχως να είναι σε θέση να τις αξιολογήσει ως ορθές, αποτελεσματικές ή ασφαλείς για τον ίδιο και τους άλλους εξαιτίας των γνωστικών του ελλειμμάτων.
Νευροαπεικονιστικές μελέτες σε ασθενείς με νόσο Αλτσχάιμερ και Μετωποκροταφική άνοια έχουν διαπιστώσει πως η φθορά των νευρώνων στον μετωπιαίο φλοιό, μία περιοχή του εγκεφάλου η οποία «στεγάζει» τις ανώτερες γνωστικές μας λειτουργίες, όπως είναι η κριτική σκέψη, σχετίζεται με την αυξημένη τάση των ασθενών για ευπιστία. Για την ακρίβεια, τα άτομα δυσκολεύονται να διακρίνουν το ψέμα από την αλήθεια στα λεγόμενα κάποιου, δεν αναγνωρίζουν μικροεκφράσεις και τη γλώσσα του σώματος και αγνοούν τις επιβλαβείς προθέσεις των άλλων, με αποτέλεσμα να γίνονται ευκολόπιστα, είτε να πέφτουν θύματα σε κακοπροαίρετες πράξεις.
Συχνά, οι φροντιστές των ανοϊκών ασθενών διαπιστώνουν με έκπληξη πως ο ηλικιωμένος άνοιξε την πόρτα του σε αγνώστους, δώρισε αντικείμενα ή χρήματα, εμπιστεύτηκε προσωπικές του πληροφορίες, κ.ά. Σε τέτοιες καταστάσεις, η συνεχής παρακολούθηση και επιτήρηση του ασθενή, ή τουλάχιστον η διασφάλιση ότι θα παραμείνει ασφαλής, είναι απαραίτητη.
Ταυτόχρονα, ένα άλλο αρκετά συχνό φαινόμενο στην άνοια είναι δυσπιστία, οι παρερμηνίες και οι παρανοϊκές ιδέες. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω και είναι ήδη γνωστό, οι λειτουργίες της μνήμης γνωρίζουν όλο και μεγαλύτερη φθορά, κι έτσι συναντώνται σημαντικά ελλείμματα στην πρόσφατη επεισοδιακή αυτοβιογραφική μνήμη (η ικανότητα του ατόμου να θυμάται όσα έζησε, άκουσε ή πληροφορήθηκε στο πρόσφατο παρελθόν), τη μνήμη προσώπων και την εργαζόμενη μνήμη (η ικανότητα του ατόμου να επεξεργάζεται, να κατανοεί και κατόπιν να αποθηκεύει πληροφορίες που μόλις έλαβε).
Κατά συνέπεια, δημιουργούνται «κενά» στη μνήμη του ασθενή, τα οποία προσπαθεί συχνά να συμπληρώσει με αυθαίρετες πληροφορίες ή εντυπώσεις που του δημιουργούνται εκείνη τη στιγμή και πιθανότατα δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα.
Η πιο συνήθης κατάσταση είναι όταν ο ασθενής ξεχνάει πού έχει βάλει δικά του αντικείμενα ή τα χάνει και άμεσα κατηγορεί συγκεκριμένα πρόσωπα για κλοπή και δόλο. Ο ασθενής γίνεται πολύ δύσπιστος ως προς αυτό το πρόσωπο και, ακόμη κι αν είναι ο μοναδικός φροντιστής του, δε συνεργάζεται μαζί του, του φέρνει αντιστάσεις και το κατηγορεί ευθέως. Κατ’ επέκταση, ο φροντιστής ματαιώνεται, πληγώνεται και προσπαθεί συνεχώς να εντοπίσει, εις μάτην, του λόγους για τους οποίους ο ασθενής έχει τέτοια αντιμετώπιση απέναντί του.
Όταν η δυσπιστία του ασθενή παγιώνεται και ο φόβος του γίνεται συστηματικός, εμφανίζονται παρανοϊκές ιδέες που μπορεί να οδηγήσουν τον ασθενή σε μεγάλη αναστάτωση, στην έλλειψη ύπνου, ακόμη και τον τραυματισμό του ιδίου ή άλλων. Οι παρανοϊκές ιδέες είναι διαστρεβλωμένες αντιλήψεις και πεποιθήσεις για την πραγματικότητα και σχετίζονται με φόβους ότι κάποιος θέλει να βλάψει τον ίδιο τον ασθενή. Σε αυτά τα πλαίσια, ο ηλικιωμένος με άνοια ενδέχεται να παρερμηνεύσει λόγια και πράξεις από το κοινωνικό του περιβάλλον, να αναστατωθεί και να οδηγηθεί σε έντονο στρες. Προτείνεται στα πρόσωπα που δέχονται κατηγορίες από τον ηλικιωμένο να κατανοήσουν ότι αυτές δεν είναι προσωπικές προσβολές και ότι στην ουσία δεν απευθύνονται σε αυτούς τους ίδιους. Παράλληλα, είναι χρήσιμο να βρίσκουν τρόπους να κρατούν τον ανοϊκό ασθενή ήρεμο και ασφαλή.
Οι φροντιστές θα πρέπει να είναι προετοιμασμένοι για σχετικά φαινόμενα μόλις ο ηλικιωμένος παρουσιάσει άνοια και να επιδιώκουν να ενημερώνονται ορθά και επαρκώς, διαφυλάττοντας πάντα την ασφάλεια και τη ψυχραιμία του ασθενή.
Πέτρος Κεχαγιάς
MScΝευροψυχολόγος / Συστημικός & Solution-Focused Ψυχοθεραπεύτης
Υπ. Διδάκτωρ Ιατρικής Α.Π.Θ.
Photo: Street Old Woman by Rodrigo Paredes is licensed under CC BY 2.0