[blockquote author=”” link=”” target=”_blank”]Κοιτώ τα δέντρα που περνούν γρήγορα στα παράθυρα και χάνονται. Αφαιρέθηκα πάλι. Το πόδι μου είναι, ακόμη, λίγο ευαίσθητο από χθες, αλλά ο γιατρός είπε ότι, αν πάρω τα αντιφλεγμονώδη, σε δυο εβδομάδες θα έχει περάσει. Ευτυχώς γιατί στις 22 έχω την ομιλία στον Αντικαρκινικό Σύλλογο και το δείπνο της Ελένης. Δε θα ήθελα να… «Παππού…», με διακόπτει μια μελαχρινή κοπέλα. «Κάτσε αν θέλεις!» μου λέει χαμογελαστά. Κοιτώ κάτω, βλέπω το αρυτίδωτο πρόσωπό της και τη θέση του λεωφορείου, που με το ζόρι χωράει το πόδι μου που πρέπει να μένει τεντωμένο, για να μη με σουβλίζει. Ωστόσο, το λυγίζω και κάθομαι. Είμαι εκνευρισμένος, όμως, αλλά δεν ξέρω γιατί. Αφού η κοπέλα μου πρόσφερε τη θέση της.[/blockquote]
Το παραπάνω παράδειγμα θα είναι η αφορμή να μιλήσουμε για τον ρατσισμό, δηλαδή τις διακρίσεις προς συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων και, συγκεκριμένα, για τον ηλικισμό (στα αγγλικά ageism). Μία ξεχωριστή κατηγορία ρατσισμού που αφορά στις διακρίσεις προς άτομα τρίτης ηλικίας. Το γιατί το κείμενο είναι αφορμή για το θέμα «ηλικισμός» θα σας αφήσω να το βρείτε στην πορεία. Ή και όχι.
Οι άνθρωποι, λοιπόν, ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες με γνώμονα τα κοινά χαρακτηριστικά, που μοιράζονται με άλλους ανθρώπους. Έτσι, υπάρχουν οι γονείς, οι άνεργοι, οι μετανάστες, οι πλούσιοι και οι φτωχοί, οι νέοι, οι μεσήλικες, τα παιδιά, κ.ο.κ. Μία κατηγορία αποτελούν και οι ηλικιωμένοι ή, ορθότερα, τα άτομα τρίτης ηλικίας. Οι κατηγορίες είναι θεμιτές. Μας βοηθούν να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε τον κόσμο, καθώς μας παρέχουν γρήγορα πληροφορίες. Τι σημαίνει γονιός; Τι σημαίνει άνεργος; Τι σημαίνει ηλικιωμένος; Ωστόσο, στην απάντηση αυτής της ερώτησης κρύβεται και η παγίδα, καθώς οι άνθρωποι τείνουν να «χρωματίζουν» τον κόσμο με τις εμπειρίες τους. Αυτή η τάση μάς βοηθά πολλές φορές στην καθημερινότητά μας. Για παράδειγμα, βάσει εμπειρίας ξέρουμε ότι τα ψάρια μάς προκαλούν αλλεργία και μπορούμε να αποφεύγουμε άλλες καταστάσεις, που στο παρελθόν έχουν αποβεί δυσάρεστες ή επικίνδυνες. Ωστόσο, όταν αυτό συμβαίνει για κατηγορίες ανθρώπων και όχι φρούτων, τότε οδηγούμαστε στον ρατσισμό. Όταν δηλαδή «χρωματίζουμε» όλη την κατηγορία ανθρώπων με τις δικές μας εμπειρίες, καταλήγουμε σε λανθασμένα συμπεράσματα και γενικεύσεις. Έτσι, για παράδειγμα, συχνά ακούω ότι οι γονείς είναι βαρετοί και κουρασμένοι, οι άνεργοι είναι φτωχοί και τεμπέληδες, οι μετανάστες είναι αμόρφωτοι και οι ηλικιωμένοι «δεν το έχουν» με την τεχνολογία.
Η θεμιτή κατηγοριοποίηση μάς λέει, απλά, ότι οι γονείς είναι άνθρωποι που ανατρέφουν παιδιά, οι άνεργοι είναι οι άνθρωποι που δεν εργάζονται, οι μετανάστες είναι άνθρωποι που έχουν φύγει από τη χώρα καταγωγής τους και οι ηλικιωμένοι άτομα άνω των 65 ετών. Τίποτε παραπάνω. Κανένα επίθετο και καμία συναισθηματική χροιά. Άλλωστε, υπάρχουν μετανάστες γιατροί, υπάρχουν άνεργοι που έχουν αρκετά χρήματα και χρόνο να ασχοληθούν με τα χόμπι τους και γονείς που ασχολούνται με πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα και είναι αεικίνητοι. Υπάρχουν ηλικιωμένοι που είναι προγραμματιστές υπολογιστών.
Ας κάνουμε μία άσκηση μαζί: σας ενημερώνουν ότι στο φιλικό δείπνο που είστε καλεσμένος/η θα μαγειρέψει ένα άτομο τρίτης ηλικίας. Πώς περιμένετε να είναι το άτομο αυτό; Σας δίνω 1 λεπτό να κάνετε τη νοερή εικόνα…
Πολλοί θα φτιάξατε μία εικόνα γυναίκας, με λευκά μαλλιά, πιθανώς παχουλής, πιθανώς κρατώντας μπαστούνι, πιθανώς με γυρτή πλάτη, πιθανώς με γυαλιά, πιθανώς αποφοίτου δημοτικού. Πείτε ότι φτάνοντας στο δείπνο, σας υποδέχεται με μία ποδιά μαγειρικής ένας 67άρης πολύ γοητευτικός κύριος, που έχει εργαστεί ως σεφ στα καλύτερα γαλλικά εστιατόρια. Ξαφνιασμένη/ος λέτε στον φίλο/η σας «Μα αυτός ήταν ο μάγειρας που μου είπες; Δεν το περίμενα. Έχει σπουδάσει και δουλέψει στα καλύτερα εστιατόρια, ε;». Μόλις υποπέσαμε σε ένα σφάλμα αντίληψης και κατηγοριοποίησης, που οδηγεί στην υποτίμηση του ατόμου τρίτης ηλικίας λόγω των προηγούμενων δικών μας εμπειριών.
Πότε, λοιπόν, η κατηγοριοποίηση γίνεται ρατσισμός;
Πότε οι ιδέες μας για την τρίτη ηλικία γίνονται ηλικισμός; Ο ρατσισμός αφορά στη γενικευμένη απόδοση ιδιοτήτων, στην υποτίμηση, στον αυθαίρετο συμπερασμό και στην υιοθέτηση μιας συμπεριφοράς προς το άτομο με βάση τις πληροφορίες που μας δίνει η εμπειρία μας. Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
Α) Είναι φοιτητής, άρα θα κάνει φασαρία. Γι΄αυτό, δεν του νοικιάζω το διαμέρισμα.
Β) Είναι άνεργος, οι περισσότεροι άνεργοι είναι φτωχοί, άρα κι αυτός είναι φτωχός. Έτσι, δε τον καλώ στο θέατρο, γιατί δεν έχει λεφτά να πληρώσει.
Γ) Είναι ηλικιωμένος, άρα δεν είναι τόσο μορφωμένος, ούτε σε επαφή με την τεχνολογία και δεν έχει και καλή ακοή. Έτσι, του μιλώ αργά και δυνατά.
Δ) Έχει άσπρα μαλλιά και είναι πάνω από 65 ετών, άρα είναι «παππούς» και πιο ευάλωτος και πρέπει να του πω να πάρει τη θέση μου στο λεωφορείο.
Πώς μπορώ να αποφύγω τον ηλικισμό;
Είναι δύσκολο να σκεφτούμε αντικειμενικά σε όλα τα σενάρια και χρειάζεται εξάσκηση, για να βάζουμε στην άκρη την εμπειρία μας και τα συναισθήματά μας, όταν γνωρίζουμε ένα νέο άτομο. Δύο είναι τα κλειδιά:
α) Κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός. Άρα, επειδή στο οικογενειακό μας περιβάλλον ξέρουμε 5 ηλικιωμένους με χαμηλή μόρφωση, αυτό δεν ισχύει για το επόμενο άτομο άνω των 65 ετών που θα γνωρίσουμε.
β) Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι. Άρα, επειδή ένα άτομο είναι ηλικιωμένο, αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να του φέρομαι διαφορετικά, να του μιλώ πιο αργά και πιο δυνατά (με εξαίρεση αν μου το ζητήσει).
Ο ηλικισμός στην καθημερινότητα έχει πολλές εκφάνσεις και συχνά είναι δύσκολα αντιληπτός, γιατί συγχέεται με τον σεβασμό και την ευγένεια. Το να πεις σε κάποιον άνθρωπο να καθίσει σε ένα λεωφορείο, επειδή σου φαίνεται κουρασμένος, είναι ευγένεια. Το να του πεις να καθίσει, επειδή έχει άσπρα μαλλιά, είναι ηλικισμός. Το να αποκαλείς κάποιον «παππού», επειδή είναι ο παππούς σου, είναι χαριτωμένο και γλυκό. Το να αποκαλείς κάποιον «παππού», επειδή είναι άνω των 65 ετών, είναι ηλικισμός. Το να μιλάς σε κάποιον δυνατά, επειδή σου έχει επαναλάβει τρεις φορές «τι;», είναι ευγένεια και προσπάθεια συνεννόησης. Το να ουρλιάζεις στο αυτί κάποιου, επειδή έχει ρυτίδες και άσπρα μαλλιά, είναι ηλικισμός.
Τι πρέπει, λοιπόν, να κάνω, αν δεν είμαι σίγουρος/η;
- Αλλάξτε νοερά θέσεις με το άτομο. Αν ήμουν στη θέση του και κάποιος μου έλεγε «Κάτσε παππού», θα μου άρεσε; Αν μου έλεγε «Κύριε, θέλετε να καθίσετε;», θα μου άρεσε;
- Βάλτε στη θέση του ένα άλλο άτομο. Αν ήταν στη θέση του ατόμου αυτού ένας νέος με παρόμοια κούραση, θα του έλεγα να καθίσει;
- Βάλτε το άτομο σε άλλο πλαίσιο. Εάν συναντιόμασταν με τον ίδιο κύριο σε διαφορετική περίσταση (λ.χ., ήταν κουρασμένος και κουβαλούσε σακούλες με ψώνια), θα προσφερόμουν να βοηθήσω;
Αν κάποιο από αυτά τα σενάρια αλλάζει τον τρόπο που θα αντιδρούσατε, τότε κάπου πέφτετε στην παγίδα του ηλικισμού. Όλοι διαφορετικοί, όλοι ίσοι.
Περισσότερα στο ageingequal
Γνωστική Νευροψυχολόγος M.Sc.
e-mail: sotiria@materia.com.cy